चैटे डशै राकेट पामले
आलम थानागं आन्निगं के स्याह्केले
वुद्ध घर्तीले चैते दशैलाई संझीएर गाएको मगर भाषाको यो गीत स्यागंजाको पश्चिम भेकमा खुवै प्रशिद्ध छ । चैते दशैमा आलम देवीको दर्शन गर्ने र त्यसै क्षेत्रको मेलामा रमाउने पुरानो प्रचलन हो । आजभोली स्थानीय युवा क्लवले चैते दशै आलमथान महोत्सव समेत आयोजना गर्ने गरेको छ ।
हुनत आलमथानको गीत गाउने गायक वुद्ध आफै यसवर्ष चैते दशैमा आलम जान नपाउने भन्दै लुम्वीनी भ्रमणमा छन । म भने शाह राजहरुकी इष्ट हाम्री भने घनिष्ठ आलम देवी संझीरहेको छु । मेरो स्मृतिमा वाल्यकालक आलमदेवी भ्रमणका रमाइला दृष्यहरु नाचीरहेका छन ।
आलम देवी संझीदा मेरो स्मृतिमा आउने अर्को स्थान हो राम्दी । राम्दी मेरा लागि वियोगको मानक लाग्छ । काली तटको राम्दीमा मानिसको अन्तिम संस्कार गर्ने भएर वा राम्दी पुल तरेर मुग्लानीया हुने भएर पनि होला राम्दी मेरा लागि वियोगको विम्व हो । यही विम्वलाई मानक मानेर भने धेरै गीत संगीतहरु श्रृजना भएका छन ।

अहीले त मरिन्छ क्यारे
राम्दीमा पीपलु ओइलायो
अग्लो छ राम्दीको पुल
खसे भने वाचुला नभने
युट्युवले पुरानो गीत सुनायो । कुनै विद्यालयको वार्षीकोत्सव कार्यक्रममा कलिला वाल वालीकाले यो वृद्ध गीत मसिनो स्वरमा गाउदै थिए । म भने मेरा पुराना स्कुले दिन र राम्दीको स्मृर्तीमा हराउदै थिए । राम्दी स्यागंजा र पाल्पालाई जोड्ने भएर होइन, प्रसिद्ध शीद्ध बाबाको थान भएर मात्र पनि होइन, यो सिद्धार्थ राजमार्गको काली गन्डकी माथी निर्मित शुन्दर पुलका कारणले पनि प्रशिद्ध थियो ।
कन्चन काली माथी वनेको यो पुलले तंहाको जीवन शहज, सरल मात्र होइन शुन्दर पनि वनाएको थियो । मानीसको जन्म देखि मृत्यु सम्मका १६ संस्कार यही राम्दी र कालीको तटमा हुन्थे । परदेशीने लाहुरे यही पुल तरेर मुग्लान जान्थे । त्यसैले त उनीहरु यही पुललाई कल्पेर गीत गांउथे ।
राम्दी पुल तरने वित्तिकै
बांचे भेट मरे त यत्तिकै
जीवनसंग विरक्त भएर कल्पवासमा आउने विधवा हुन या इश्वरको खोजीमा तपस्याकालागि संसारिक मार्ग छोडेकाहरु हुन राम्दी सजिलो गन्तव्य थियो । हरेक कात्तिके ठूला एकादशी, वैशाखे सक्रान्ति,माघे सक्रान्तिमा मेला लाग्ने राम्दी विगतमा जति गुलजार थियो अहिले त्यति गुलजार वनेको छैन ।
पुल पुरानो हुदै छ । गन्डकी र धौलागिरी अंचलको पहाडलाई मधेर र भारतसंग जोड्ने एकमात्र विकल्प राम्दीको पुलका अनेक विकल्पहरु आइसकेका छन । अहिले पोखरा भैरहवा सिधा हवाई उडान समेत भएपछि यसको महत्व अझै खस्केको छ । महत्व घट्दै गएपनि स्मृति भने झन झन ताजा भइरहन्छ । त्यसैले त राम्दी पुलको मानकमा अनेक गीतहरु वनेका छन र ती सवै उत्तिकै हिट पनि । नारायण रायमाझी र अमृता झेडी भन्दैछन
संगै वस्न कैलेनी जुटेन
तिम्रो फोटो साथैमा टुटेन
राम्दी पुल तर्ने
वाचे हुम्ला भेट मरे के गर्ने

२०४६ सालको राजनैतिक परिवर्तन पछि गांउ घरमा संघ संस्थाहरु खुल्ने क्रम तिव्र भएको थियो । मानिसहरु खुलेर राजनैतिक वहस शुरु गरेका थिए । काग्रेस र कम्युनिष्टमा समाज वाडिएको थियो । चिया पसल र जमघटमा को काग्रेस को कम्युनिष्ट भन्ने कित्ताकाट शुरु हुदै थियो । पछि यो कित्ताकाट पानी वारावार र विवाहमा समेत दल मिलाउनु पर्ने अवस्थासम्म आइपुग्यो ।
यसै मेसोमा लसर्घा वेसीका युवाहरुले तीनपाते युवा क्लव गठन गरिसकेका थिए । त्यसको हावा सुस्तरी विर्घातिर पनि चल्दै थियो । छन दाई, वर्सटाक अर्जुन, शोभाकान्त सर, शेर वहादुर सर, वुद्धी सर, घ्यागंसिंग खरक मेन दाई लगायतले विर्घा ७ भुष्टुंगमा जनजागरण युवा क्लव गठन गरे । क्लव गठन पछि त्यस समयको प्रचलित भलीवल प्रतियोगीता राख्ने कुरा भयो । स्यागंजाको पश्चिम भेग वाक्लो मगर वस्ति र मगर संस्कृतिको वाहुल्यता रहेकोले पनि होला । होली पुर्णीमा अथार्त यौनाट खुवै रमाइलो चाड मानिन्थ्यो ।
मगर समुदाय, खुलेर रमाइलो गर्ने चाड पर्व मज्जैले मनाउने र एक अर्कामा सहयोग गर्न माहिर मानिन्थे । त्यसैले होला हामी विर्घा पट्टीका वाहुनलाई भुष्टुंग, खहरे तिरका सवै मगर जस्तै मस्त लाग्थे । मौलामा जन्मे हुर्केर होला मगर कुरा वोल्न नआएपनि म मगर संस्कृतिवाट केही हदसम्म जानकार र प्रभावित भने थिए ।
त्यस क्षेत्रमा मगर समुदायले धुमधामसंग मनाउने यौनाट अर्थात होली पुर्णीमाका अवसरमा जनजागरण युवा क्लव भुष्टुंगले पनि ३ दिने रनिगं सिल्ड भलिवल प्रतियोगीता आयोजना गर्यो ।
सरस्वती प्रावी भुृष्टुंगमा आयोजित प्रतियोगितामा खहरे, आलम देवी, लसर्घा, कट्टी गांउ, चेहेमी लगायत विभिन्न ठांउवाट स्थानीय क्लव वा समुहहरु प्रतिष्पर्धामा आए । २०४९/ ५० तिरको कुरा हुनु पर्छ । हामी स्कुल पढ्दै गर्दा आयोजित भलीवल प्रतियोगितामा कक्षा हापैरै पनि हेर्न गइन्थ्यो ।
* * *
‘लसर्घा टिकारामले हानेको सट टाउकोमा लाग्यो भने त मान्छे ठहरै हुन्छ रे ।’ ‘खहरेली चक्र दाइको जस्तो व्लक त गन्डकी अन्चलमा कसैले गर्नै सक्दैन रे ।’ हामी स्कुलेहरु बीच यस्तै वहस हुन्थ्यो । “सवास” भन्दै रिटायर्ड लाहुरे वुढाहरुले खेलाडी हौस्याउदा र वेलका बाले “खेला डेखाउ” भन्दा कम्ती रमाइलो लाग्दैनथ्यो ।
ठुलै मेला लाग्थ्यो वेलको भलीबल प्रतियोगितामा । सांझ परेपछि खान पान हा हा र हो हो सामान्य थियो । घर्ती रमेश, घ्यागंसिंग खरक महेश, रेमेहरु मेरा दोस्ती थिए । कति पल्ट रातीमा हामी सरस्वती सकुलमै पनि सुतेका छौ । जाडो घटी सक्ने याम भएकाले होला स्कुलकै वेन्चमा रात विताउदा पनि रमाइलो लाग्थ्यो ।
एक प्रकारको मेला लाग्ने बेलमा भलिवलका अलागा रिंग हान्ने, चुकौनी वेच्ने, साना तिना पसल राख्ने लहरै चलेको थियो । भलीवलको असल दर्शक हुनुका अलावा रिंग हान्न्मा मेरो दिलचस्पी थियो । बासका घारा तेर्स्याएर खाटमा विस्कुट, सावुन, चुरोट, काठका वक्समा पैसा आदि राखेर रिगं हान्न दिइन्थ्यो । वासको गोलो सेल रोटी जस्तो रिगं जे मा गएर छोपिन्छ त्यही उपहार लिन पाइन्थ्यो । महंगो सामान कम र सस्तो अली वढि रिंगमा पर्ने संभावना हुन्थ्यो । भनौ रिगं खेलाउनेहरुले त्यस्तै तारतम्य मिलाउथे ।
रिंगको रेट भने हेरी हेरी हुन्थ्यो । खेलको पहिलो दिन ५ रुपैयाकोे ४ वटा पाइने रिगं खेल उठ्ने दिन ५ को ६ वटा सम्म पनि पाइन्थ्यो । यद्यपि रिंग संगको मेरो गजवको सम्वन्ध जोडिएको छ । सायद रिंग हुदैनथ्यो त मैले चुरोटको सर्को जीवनमै तान्ने थिइन होला ।
२०४९ सालको यौनाटमा भुष्टुंग वेलमा भलीवल प्रतियोगिता आयोजना भयो । खेल हेर्न हामी मौला कइन्डाडावाट चिन्तामणी दाई, म, निलु अंकल, हिरा, राना दुर्गा भएर गयौ । दिन भर भलीवल खेल हेर्यौ । सांझ पर्ने वेलामा त्यस दिनको नकआउट खेल पनि सकियो । अव घर जाने वेला भयो । दिउसो आमाले दिएको १० को नोट खल्तिमै थियो । साथीहरुपनि धेरै जसो आ आफ्नै तालमा घर गइसकेका थिए । म भनी अल्मलिदा अल्मलिदै मौला तिर जाने एक्लै वचेछु ।
भोक मजैले लागेको थियो । अव के गर्ने चुकौनी र विस्कुट खाने की? राजा विरेन्द्रको तस्विर भएको नंया सेतो दशको नोट खल्तिमा राख्ने की ? रिंग खेल्ने? मेरा अगाडीका ३ विकल्प मध्ये पछिल्लोे विकल्पले काम गर्यो । जे पर्ला पर्ला ५ रुप्याको रिंग त हान्नै पर्यो । विस्कृट परे खादै जाउला, सावुन परे आमालाई लैदिउला । मनमा अनेक तरंग खेलाउदै मैले पनि ५ रुपैयाको रिगं किने ।
रिंग खेलाउनेले ५ रुपैया फर्काइदियो र दियो ५ वटा रिंग । सांझ पर्दै गएको र मान्छे पातलिदै गएकोले होला रिंग सस्तीएछ । दिउसो ५ को ४ वटा पाइने रिंग सांझमा भने ५ को ५ वटै पाइने भएछ । देव्रे हातमा ५ वटै रिंग उनेपछि विस्तारै जिव्रोले ओठ पुसेर मैले पनि दाहिले हातमा वान्की मिलाएर एउटा रिंग लिए । परमेश्वरी भन्दै माथी लसर्घा डांडातिर हेरे, आलम देवीलाई संझीदै हानेको रिंग भ्यार्र्रर्र् गरेर खाली ठांउमा वस्यो । आमाले मुस्किलले दिएको १० मध्येको रु १ शहिद भै सकेको थियो ।
फेरी पोजिसन मिलाएर हानेको दोश्रो रिंगले पनि हावा खायो । यसै गरी तेस्रो रिंग पनि खाली ठांउमै वजारियो । खेलको नियम अनुसार रिंगले खाटमा राखिएको सामानलाई छोप्नु पर्दथ्यो । मेरो रिंगले सामान छोप्नु साटो खाटवाट भुइमै वजारिन पुग्थ्यो । न दिन रह्यो, न १० को नोट, न केही सामान । अव भने रिंग खेलाउने दाइको अनुहार चम्किलो र मेरो अनुसार अध्यारो हुदै थियो । एवं रितले परमेश्वरी भन्दै आलम देवीलाई गरेको भाकलले केही फाइदा दिएको थिएन ।
अन्तिम रिंग देव्रे हातमै थियो । एक चरण हातको पसिना पुछेर । ओठमा जिव्रोको ताउ मिलाएर अन्तिम प्रयास गर्ने निधो गरे । अन्तिम हो केटोले के पार्न सक्छ र भन्ने भावमा रिंग खेलाउने दाइले हेर्दै थिए । मैले विस्तारै पाइनापल विस्कुटलाई ताकेर हानेको रिंग त खुकुरी चुरोटमा गएर पो अडियो । ढलपल ढलपल गरेको रिंग ढ्याप्प खुकरी चुरोट छोपिएर शान्त भयो । अव भने रिंग खेलाउने दाइको अनुहार मलिन भयो । म भने के गरौ के? अलमलमा परे । अव खुकुरी चुरोट के गर्ने । कंहा लगेर वेच्ने? कतिमा वेच्ने? घरमा चुरोट वेच्न हिडेको थाहा पाए के होला । म स्कुलेका मनमा अनेक तरंग आए ।
अव के गर्छौ भाई? पसले दाईले मलाई प्रश्न गरे । भयो दाई खेल्दीन, वरु चुरोटको साटो विस्कुट दिनुस्न, मैलै विनम्र भएर अनुरोध गरे । ती दाईले मलाई विस्कुट दिन नमिल्ने भन्दै । चुराटनै भिडाए । क्रश खुकरी भएको वट्टा चिटिक्क परेको थियो । सन्तोष चलचित्र मन्दिर तानसेनमा प्रथम श्रेणीमा वसेर फिल्म हेर्नु अगाडी शाहसीको एक मात्र चाहना खुकुरी चुरोट भन्दै देखाएको भिडीयोको संझना आयो ।
तर के गर्नु । कसैले चुरोट खल्तिमा हालेको पो देख्योकी? लजाइ लजाई मेरो खल्तीमा खुकुरी चुरोटको वट्टा पस्यो । अव चुरोटको विसर्जन कसरी गर्ने विलखवन्दमा परेको म मा एक्कासी सुर्याइ चढ्यो । ह्या खालेर हेरुम न कस्तो रहेछ । मधुरो सांझमा वर्सटाक आइपुग्दा मैले चुरोटको वट्टा खालेर हेरे । टाउकोमा कपास लाएको, निख्खर सेतो खुकरी चुरोटका लहरै खिल्लीहरु देखिए ।
सन्तोष चलचित्र मनिदरको खुकुरी चुरोट खाने शाहसीको याद आयो । ह्या चाखौकी क्या हो । के गर्ने होला के गर्ने? चुरोट खान त सलाई चाहिन्छ । कसैकोमा गएर आगो माग्ने कुरा पनि भएन । सलाई कंहा पाइएला ? एक्लै हिड्दा मनमा तरंग आइरह्यो । घनस्यामको पसल अगाडी पुग्दा खल्तीमा रहेको ५ रुपैयाको याद आयो । जे पर्ला पर्ला ५ को नोट तेर्स्याएर सलाइ किने मैले । घरमा चाहिए होला । मलाई कसैले प्रश्न गर्ने कुरा भएन सलाई किन्दा । त्यति वेला गांउमा आगो माग्ने र आगो न निभोस भनेर भौरो पुर्ने चलन विस्तारै हराएर सलाई युग शुरु भइसकेको थियो ।
खल्तीमा खरिद गरेको सलाई र रिंगमा पारेको खुकरी चुरोटको वट्टा हालेर करन्डाडाको वाटो घर फर्किए । लाटो खोला आइपुग्दा झमक्कै सांझ परेको थियो कता कता डर पनि लाग्यो । आगो हातमा भए भुतले छल्दैन भनेर आमाले सुनाएको याद आयो ।
कसैले देख्ने पनि होइन । सल्काउ की क्या हो । एक मनले यसो भने पनि अर्को मनले डर मानिरह्यो । खोला तर्न आट निकाल्न पनि हातमा आगो त चाहिने नै भयो । जे पर्ला पर्ला भनेर खल्तीवाट खुकुरी चुरोट झिकेर ओठमा च्यापेपछि मैले च्यार्रर सलाई कोरे । तल्लाघर यज्ञ दाईले र हिमलाल बा ले चुरोट सल्काएको देखि राखेकै थिए । त्यसैले चुरोट सल्काउन मलाई नौलो भएन । यसरी जीवनमै पहिलो पल्ट २०४९ को होली पुर्णीमामा मैले चुरोटको सर्को लिए ।
चुरोटको पहिलो सर्को के तानेको थिए । फोक्सो सम्म धुवा पुगेछ । म ख्वा र ख्वा भएर झन्डै लडिन । पहिलो सर्को संगै जोडले तान्नु हुदो रहेनछ भन्ने ज्ञान पनि त्यही समयले दियो । खोला तरुन्जेल मुस्किलले केही सर्को तानेर खोला तर्ने वित्तिकै मैले चुरोटको खिल्ली हुर्याए । अव खल्तिमा १९ खिल्ली खुकरी र सलाईको वट्टा थियो । खादा नमिठो लागेपनि खिल्ली हेर्दै लोभ लाग्ने खुकुरी कहिले गैरामा, कहिले खोल्सामा त कहिले मौला चौपारीमा एक्लै खाएर सके । त्यो वट्टा सकिउन्जेल मलाई रुघा र खोकीले एकदमै सतायो ।

राष्ट्रपति वसर अल असद विरुद्ध २०११ मर्च १५ वाट शुरु भएको विद्रोहले सिरियामा झन्डै ६ लाख मानिसको ज्यान लिइसकेको छ । अव अरु कतिले आहुति दिनु पर्ने हो? त्यसको केही लेखाजोखा छैन । ट्युनीसीयामा मोहम्मद वाउजीजीले जागीर नपाएको झोकमा २०१० को डिसेम्वरमा आत्महत्या गरेपछि शुरु भएको अरब विद्रोहले आधा दशक विताइसकेको छ । यही अरब विद्रोहको परिणती इजिप्टमा होस्नी मुवारक, ट्युनीसीयामा अल अवादिन अली र लिवीयामा कर्नेल मोहमर गद्दाफी जस्ता वर्षौ देखि शासन गरेका तानाशाह हरुले ज्यान गुमाइ सकेका छन ।
क्रान्तिको वाछिटाले लेवनान, साउदी अरेवीया, इरान र टर्कीलाई समेत छोएको थियो । अरबले महिलालाई मताधिकार दिएर, लेवननाले शैनिक कानून हटाएर र इरानले बल प्रयोग गरेर क्रान्तिलाई नियन्त्रणमा लिए । केहीले सत्ता गुमाए केहीले जीवन । जीवन गुमाउने श्रृंखला रोकिएको छैन र यो कहिले रोकिने हो कालो वादलमा कुनै चादीको घेरा पनि देखिएको छैन ।

पेशाले नेत्र चिकित्सक बसर अल असदको सत्ता पश्चिमाहरुको क्रिडास्थल भएको छ र वदलामा मानवीय मुल्य हारेको छ । कहिले रुसको समर्थनमा त कहिले टर्कीको विरुद्धमा परिलक्षीत असद सत्ता र सिरीयाको भविष्य अझै अन्यौलमा छ । अहिले सिरीया भित्र असद समर्थीत सरकारी सेना, टर्की समर्थीत विद्रोही, अमेरीका समर्थीत कुर्दीश लडाकु र आइएस आइएस लगायत रुस र अमेरिका समर्थीत विभिन्न लडाकुहरु लडिरहेका छन । कुनै वेलाका मध्यपूर्वको शुन्दर देश सिरीया अहिले चिहान घरमा परिणत भएको छ ।

दमास्कस जल्यो । होम्स सिटीमा २ वर्ष अघि मानवीय ंकट देखा पर्यो । अहिले राजधानी दमास्कस नजिकै रहेको गुटा शहरमा रुस समर्थीत सरकारी फौजले गरेको हमलामा सयौ वालवालीका सहित हजारौले ज्यान गुमाइरहेका छन । आकाशमा धुवाको मुस्लो मडारिएको छ । अस्पतालहरु समेत वमको निाशानामा परेका छन । चिकित्सक मारिएका छन । अस्पताल खन्डहरमा परिणत भएको देशमा विद्यालयको के अस्तित्व रहन्थ्यो र ?
कहिले सरिन नामको विषालु ग्यांस त कहिले हवाइ हमला । जिउदो नर्कमा परिण हुदै गएको सिरीयाका विषयमा पश्चिमा जगत, संचार माध्यम र अन्तराष्ट्रिय संस्थाहरुको मौनता वुझी नसक्नुको छ ।
सिरीयामा छिट्टै शान्ति फर्कियोस कलिला वालवालीकाका ओठमा मुस्कान छर्दै विद्यालय जान पाउन । सिरीया युद्ध अन्त्य होस ।

विकासका नाममा डोजरले पहाडको छाति चिरेर गएको निख्खर डोव छ । रुखहरु सिख्रा देखिएका छन । वस्तु भाउने हरीयो खान नपाएको हप्तौ भयो । डाले घांस सकिएर घुर्यान परालको भरमा वस्तु बाचेका छन । टिभन्दा कम यात्रुलिएर वजारवाट भित्रिएका सवारी साधन धुलो उडाउदै वेला वखत दौडिन्छन । ति साधनले उत्साह, उमंग र जांगर होइन धुलो मात्र ल्याएका छन ।
विकासका नाममा धुलो उडाउने र वाटो खन्ने डोजर भित्रिएका छन । केही थान थप नेताहरु उत्पादन भएका छन । उत्पादकत्व वढाउन भन्दापनि श्रोत सक्न उनीहरुको ध्याउन्न छ । गांउ गांउ गांउमा सिंहदरवार भनिएपनि सरकारी सेवा झन टाढिएको छ ।
महिनौ पछि व्लगमा झुल्किदापनि कुनै गतिलो खवर ल्याउन नपाएकोमा म दिक्क छु । उत्साह ल्याउने खवरहरु कम छन । निख्रिन लागेको जाडोले केही जीवनहरु लिएको छ । वुढा वुढी माघलाई भन्ने उखान चरितार्थ भएको छ । जीवन त्यति लयमा वगेको छैन । कामको व्यस्तताका वहानामा व्लगहरु लेखिएनन । कहिले अन्तहिन परिक्षाका श्रृंखलाहरु चलीरहे । जीवन आफ्नै गतिमा वहेको छ । तर जीवनका लयहरु त्यति गतिशिल छैनन ।
यही बीचमा दुनीयाका केही समृद्ध मुलुकको भ्रमण भयो । विकासका अनुपम नमूनाहरु देखिए । यद्यपि अनुभव साट्न र पाठकसंग अन्तरकृयामा रहन भन्दा आफ्नै कर्मको अल्झनमा व्यस्त हुनु पर्यो । पाठकहरुका अपेक्षाहरु थिए । यद्यपि लेख्ने क्रम झन्डै रोकियो ।
तत्कालका जस्ता व्यस्तता भएपनि स्वान्त सुखाय लेखनमै रहेछ । अव यी लेखनका क्रमले गति लिने छन । मेरो क्षमताको, ज्ञानको, म जे छु त्यसको जग विर्घा हो । त्यसैको गुणगान गाउनमा जति आनन्द आउछ अन्य कुनै विषयले त्यस्तो आनन्द दिएनन । त्यही भुगोलसंगको साक्षात्करका लागि केही दिन भित्रै म निस्कदै छु । फर्किएपछिका मिठा मिठा अनुभव आउने नै छन ।

“उकाली चढ्दा पसिना पुछ्ने तिमी नभए अरु को होला
मर्मलाई वुझ्ने तिमी मेरो तिमी नभए अरु को होला
अरुले मलाई दुत्कारी दिदा मायाले मलाई छातीमा टास्लीन
कसैले सोधे को तेरो भनी जवाफमा तिमी वाहेक को होला
तिमी नै सोच मेरो को होला….”
मानिसहरुले कमलादीको प्रज्ञा प्रतिष्ठान नजिकै हिउंदका पारिला घामको राप लिइ रहदा भित्र अर्केष्टावाट हामी अवाज शुनिरहेका थियौ । अमर गुरुगं कालजयी गीत गाइ रहेका थिए । म गीत गाउदिन तर सुन्न अखपै रहर गर्छु । मेरो रहरलाई टार्न नसकेपछि तिमी मेरो साथी वनेर आएकी थियौ । मैले काम गर्ने वैंकलाई प्राप्त भएका कम्प्लीमेन्टरी २ वटा टिकट म्यानेजरले मलाई मुस्कुराउदै दिएकाले यो संयोग जुरेको थियो ।
म्यानेजरले अमर गुरुगं एकल सांझकालागि मलाई उपयुक्त ठहर्याए । मैले तिमीलाई ठहर्याए । म औपचारिक छु भन्ने जानेर नै तिमीले यो भेटघाटलाई अनौपचारिक वनाउन केही खानेकुरा किन्न लगाएकी थियौ । एकल सांझको निम्तो दिएपनि म राम्रो संग खुल्न सकिरहेको थिइन । त्यसैले त तिम्ले वोलाउने वहानामा केही स्पर्ष गरेकी थियौ । यद्यपि आयोजकले कुटिल शव्दमा गाइरहदा केही नखाइदिन अनुरोध गरेपछि खानेकुरा मेरो हातमै झुन्डीरहेको थियो ।
हुन त म क्रेडीट डिपार्टमेन्टमा छदै तिमी उपत्यकाको कुनै बिबिए कलेजवाट इन्टर्नको लागि मेरो वैंक आएकी थियौ । पहिलो चिनजानमै तिमी संगै आउने अग्ली, चन्चल र चस्मावाला साथी भन्दा रिजर्भ तिमीलाई मैले मार्क गरेको थिए । तिम्रो यही रिजर्भ र प्रोफेसनल पर्सानालीटीले तिमीलाई वैंकले एक सदस्यको रुपमा कन्ट्याक्टमा राख्यो भने संयोगवस मलाई तिम्रो नियुक्तीसंगै प्रमोशन पनि दियो ।
एउटै डिपार्टमेन्टमा काम गर्दापनि हामी बीच लामो कुराकानीको अवसर भने कहिल्यै जुरेन । त्यस्तो इन्फर्मल चान्स दिएका थिए अमर गुरुगंले एकल साझ गरेर । यद्यपि कार्यक्रम मेरो पूर्व निर्धारित थियो । तिमी भने जब असाइनमेन्ट भएपनि मेरो अनुरोध टार्न नसकेर विरामी भएको वहानामा लिभमा थियौ र थियौ प्रज्ञा प्रतिष्ठानको प्रेक्षालयमा ।
दरवारमा युवराजले वन्दुक प्रहार गरी परिवारै उडाएको अर्को वर्ष अमर गुरुगंले वुढ्यौली जोश निकालेका थिए । नंया राजा शत्तामा प्रभुत्व वढाउन लालायीत हुदा विद्रोहीले देशै भरी वम वारुद खन्याउदै थिए । त्यस्तो एक हिउदमा हामी चुपचाप प्रेक्षालय छिरेका थियौ । अमर गुरुगंको वुढ्यौली स्वरमा साथ दिन युवा संगीतकारहरु तल्लीन थिए ।
तिम्ले हातको मधुर स्पर्ष दिदा अमर अलाप्दै थिए
“तिमी भुलमा पर्यौ, म पनि झुक्कीए,
यो भेटघाटलाई एक संगम भनी
नलागी कतै चोट अव छुटौ हामी
मिल्दैन दस्तुर भनी
प्यार हुन्छ त्यही जहा सार हुन्छ
भाग्यले मात्र दिलदार मिल्छ
हामी आवेशमा छौ धेरै नजिक नहौ
जुट्दैन फुटेर मन यो भने…”
अमर गुरगंले हाम्रा लागि अप्रशांगीक गीत गाउदा तिमी असमन्जस्यमा थियौ । थाहा छैन अमरले आजको दिन परिकल्पना पो गरेका थिए की? जंहा तिमी फ्रि एजुकेशनको लोभमा नर्डिक भासीयौ । जंहा म तिम्रो याद न नआउने पेशामा भासिए ।
जे होस हाम्रो पहिलो अनौपचारिक वसाई पछि हामी छुट्टीयौ । तिमीलाई वानेश्वर सम्मको लिफ्ट दिएपछि म गन्तव्य फर्कीएको थिए । म विशादमा थिइन । तर टह टह लागेको जुनले मलाई गिज्याए झै लाग्थ्यो ।
यसपछिका हाम्रा नियमित श्रृखंलाहरु अफिस आवरपछि शुरु भए । हामी धेरैपल्ट हेरिटेज वाकमा भक्तपुर दरवार स्क्वाएर, कहिले पाटन त कहिले वसन्तपुरको चक्कर लगायौ । मन्द बतासमा तिम्रा रेशमी कपालको स्न्ग्धि वासना लिदै हिड्नुको स्वाद लियौ । तिम्रा न्याना स्पर्षवाट कतिपटक रोमान्टीक वन्यौ । मैले मधुर हिन्दी गजलका हरफहरु गांउदा तिमी कम्ती खुसी हुन्थीनौ ।
त्यो खुसी हराएको छ । हुन त तिमी र म भएर अनेक क्षण गुजारेको दरवार स्क्वाएर भुइचालोले छिन्न भिन्न वनाएको छ । उच्च शिक्षाको लोभमा भासिएकी तिमी त्यही समयको जन्जिरमा उम्किन नसक्ने गरी वेरिएकी छ्यौ । प्रमोशन र विजनेश प्लानको निहुंमा म अव कम मानिस ज्यादा मेशीन वनेको छु ।
सार्वजनिक विदा या शनिवार कुनै चिजले अर्थ नराख्ने म आज भने फेरी पुरानो यादमा नोष्टाल्जिक वनेको छु । सानो हाते फोनमा केही वर्ष अघि परमेश्वरमा लिन भएका अमर गुरुगं उसैगरी गाइरहेका छन…
“म दुर भएर के भो
म वेहिसाव छाएर के भो
त्यती रोए जिन्दगीमा
फेरी रोएर के भो
जति भाउ उन्दछन सवै
रित्ता छन यति रित्ता
तिम्रो साथ छुटेर के भो
नंया पाएर के भो
यति खोज्छु संझनलाई
ती विर्सी सकेर के भो
म दुर भएर के भो …”

आज घटस्थापना अर्थात दशैको पहिलो दिन । आज घर घरमा राखिने जमरा अवको दश दिनपछि टाउको र कानमा सिउरिने छ । अवका दश दिन शक्ती पिठ र देवी दुर्गाको आराधना गरी दशै मनाइने छ । दशै हामी सवै नेपालीको ठुलो र महत्वपूर्ण चाड हो त्यसैले पनि दशै वरावर अरु चाडको महत्व छैन । त्यसैले त गरिव होस या धनी, स्वदेशमा रहेको होस या परदेशमा रहेको सवैको मन मष्तिष्कमा दशैले छुट्टै उमंग ल्याउछ । हर परदेशीको चाहना हुन्छ दशैमा घर आउने परिवार, आफन्त र साथीभाईसंग भेट गर्ने, रमाइलो गर्ने, वर्ष भरीको पीडा विर्साउने ।
उमेर छिप्पीदै जादा चाडपर्वका रौनकहरु कम भएपनि वाल्यकालको दशै संझीदा मन त्यसै त्यसै रोमान्चित हुन्छ । कठिन भएपनि रंगिन दिनहरुको याद आइहाल्छ । शारदीय मौषमले दशै आगमनको संकेत दिदा र साथीभाईहरु घरतिर जादै गर्दा म पनि त्यसै त्यसै नोष्टाल्जिक भएको छु ।
हामी केटा केटी हुदा सोर्ह श्राद्ध शुरु नहुदै मौलाको पहिरोमा कमेरो लिन आउने र वोडधयरे धनपतिकोमा रातोमाटो चोर्न जानेको हुल लाग्थ्यो । हुंदा खादाको खरवारी खन्दिने डरले धनपति बा हैसा हातमा लिएर दशै भर खरवारी रुगेर वस्नुहुन्थ्यो । हुलका हुल आइमाइ केटा केटी मिर्मी देखि कमेरो लिन मौला खोलामा आउथे । मौला खोलामा घर पोत्न कमेरो लिन आउनेहरुको मेला लाग्थ्यो । हामी मौलाका वासिन्दा भएर पनि होला यी दृष्य सधै मन मष्तिष्कमा ताजा छन ।
सोर्ह श्राद्ध शुरु भएपछि कपाल खौरिने र पिन्डदान गर्नेहरु घरैपिच्छे हुन्थे । हुन त पिन्डदान अहिलेपनि प्रचलित छ । तर त्यतिवेलाको सोर्ह श्राद्धको रौनकै वेग्लै थियो । चिफल्डाडे वेदुवा रामप्रसाद, पुच्छार गणेश प्रसाद, हिरन्डाडा हरिप्रसाद र खराल तिलचन बा हरुको व्यस्तता हेर्न लायक हुन्थ्यो । काक्रा, वेलाउती, पाकेका केरा, मासका फुरौला, घिउमा पकाएका सेल र पिन्ड वनाएर वचेको खिर श्राद्धको प्रसाद हुन्थ्यो । पन्डित लाइ दक्षीणको चासो भएजस्तो हामी केटाकेटीलाई कतिवेला श्राद्ध सकिएला र प्रसाद पाइएला भन्ने ठुलो चासो हुन्थ्यो । श्राद्ध सकेर पिन्ड गाइलाई खुवाउन लानु पर्नेमा कति केटाकेटीले वाटोमा आफै पनि पिन्ड भोजन गर्थे । श्रोर्ह श्राद्ध चाड जत्तिकै रमाइलो हुन्थ्यो ।

क्षेत्रपाल पुजाको रौनक !
श्रोर्ह श्राद्ध सकिएपछि आउथ्यो घटस्थापना । भित्रको कोठीमा आमा, दिदीहरुले लिपपोत गरेर जमरा राख्नुहुन्थ्यो । विहान विहान नुहाएर जमरामा पानी राख्नु नित्य कर्म थियो । घटस्थापना पछिको रौनक थियो क्षेत्रपाल पुजाको । हरेक सप्तमीमा क्षेत्रपालमा लाग्ने पुजा हाम्रा लागि सानो दशै वरावर थियो । षष्ठी चोखा राखेर सप्तमीमा वोका डोर्याउदै र नुहाइ धुवाई सरजाम लिएर लागिन्थ्यो क्षेत्रपाल तिर । क्षेत्रपालमा गजव नियम थियो जो ढिलो आउछ छिटो प्रसाद उसैले पाउथ्यो । हुनत दैलातुंग फाट, विर्घा ढाव र मधेस तिरवाट समेत आउने भक्तालुलाई छिटो प्रसाद दिने चलन अहिले पनि कायमै छ ।
क्षेत्रफलमा वन्दुक नपड्काई प्रसाद खान पाइदैनथ्यो । मन्दिरमा खिर, खाजा, रोटी मासु पाकेपछि प्रसाद वाड्न शुरु हुन्थ्यो । विर्घामा जनसंख्या वढेपछि मिर्चन्डी र गांउ गरी २ ठांउमा क्षेत्रपाल राखियो । क्षेत्रपाल पनि महादेवकै एउटा स्वरुप हो । शिवको स्वरुप हो । क्षेत्रपाल पुजामा मरेग्दां प्रर्वन्ध बा, हिमलाल बा, कात्तिके फर्सुराम काका, फेदी देवीसर लगायतको सक्रियता र फुर्ती फार्ती हेर्न लायक हुन्थ्यो । वोका हुनेलाई नै टाउको दिने र नहुने बीचरा हेरीराख्ने सामन्ती सोच त अझैपनि यदाकदा क्षेत्रपालमा देखिन्छ । त्यो हिजोको विरासत होला जस्तो लाग्छ ।
क्षेत्रपालमा बोकाको टाउको र समक्षे पुजाको बोकाको मासुको चर्को चर्को झोल खाएर आएपछि रातभर पानी खाइराख्ने उपक्रम चलिरहन्थ्यो । नवमीको दिन आलम जानु छुट्टै आकर्षण थियो । नवमीका दिन सवैका घरमा झ्वाई झ्वाई सेल पाक्थे । गावै भरीवाट सेलको वास्ना आइ रहन्थ्यो । दशैका दिन टिका लाएर प्रसादको रुपमा सालको टपरी, दुनामा सेल र अचार वाड्ने परम्परा भएकाले पनि सेल पकाउनु अनिवार्य जस्तै थियो । हामी केटा केटी हुंदा सेलका लोभले दिनभरी नै सवैका घरमा गएर टिका लगाउथ्यौ । टिका र आर्शिवाद भन्दा पनि सेलको आकर्षण थियो त्यो । दुवै हातमा सिउरेका सेलका माला वनाएर सांझमा घर आइपुगिन्थ्यो ।

लसर्घा डांडाम अवस्थीत प्रसिद्ध आलमदेवी थान !
पाहुना पाछालाई टिका नलगाइदिई नखाने भनेर आमाहरु दिनभर भोकै वस्नुहुन्थ्यो । त्यो क्रम आजका दिनसम्म पनि जारी छ । सांझमा घुर्मैला जुनमा पाहुना पाछाहरु आउने क्रम रातीसम्म रहन्थ्यो । निदमा लठ्ठीएका हामी केटाकेटीलाइ पनि दिदी भिनाजुलाई टिका लाइदिनु पर्छ भन्दै उठाएको हिजो जस्तै लाग्छ । मान्यजनवाट आर्शिवाद लिने दशैमा हामी केटाकेटीवाट टिका लगाइदिनु पर्ने सन्दर्भ भने नमिले जस्तो लाग्छ । यद्यपि अभिभावकको मन दुखाउन र क्रन्तिकारी हुन भन्दा जे सुकै होस भनेर आफु भन्दा ठुलाबाट अहिले पनि टिका लगाउनु साटो पाहुना भन्दै टिका लगाइदिइन्छ ।
दशैको भोलीपल्टको एकादशी सधै नरमाइलो हुन्छ । दशै सकिएको पीडा । अर्को दशै आउन एक वर्ष लाग्ने यथार्थता र पाहुनाहरु फर्कीने क्रम संगै दशैको उदासीले ढाक्थ्यो । केटा केटीमा त्यस्ता पीडाले ढाक्ने दशै कामको शिलशिलामा शहर वस्ने वाध्यतामा परेपछि भने घर, आफन्त, साथीभाई, चुर हरियो गांउ छोडेर फिर्नु पर्दा शुन्य लाग्छ ।

विरिघैको गांउ संगै संगै जांउ रमाइलो छ ठांउः लसर्घा डांडावाट देखिएको विर्घा ।
यही स्वदेश, आफ्नै माटो, आफ्नै कार्य क्षेत्र र आफ्नै पन भएको ठांउमा फिर्दा त हाम्रो मुटुमा गांठो पर्छ । यी सारा चिज छोडेर आफ्ना र आफन्तलाई रुवाउदै फर्कीने ठेगान नभई परदेशिनेको मन कति रुदो हो । म आउदै गरेको सवैभन्दा ठूलो, उमंगको, रंगीन, रोमान्चक र सवैलाई, भेट्ने र आर्शिवाद लिने चाडमा अनेक उल्झन र वाध्यताले घर फर्की आउन नपाउने तमाम मित्रहरुलाई मिस गरीरहेको छु ।
यी हरफहरु काखे कम्प्युटरमा टाइप गरी रहंदा सिमाना फिल्मको कुमार सानुको गीत गुन्जी रहेको छ । जंहा मैले परदेशमा रहेपनि गांउ मिस गरीरहेका शुरेश, नारन, कृष्ण, शिव, हरि, मोती, हुमनाथ, कालीदाश, धुर्व, शोभा,सानु लगायतका तमाम मित्रहरु एकपछि अर्को गर्दे संझीरहेको छु ।
उकाली ओराली गर्दै, आंखा भरी रहर भर्दै
आंधी वेरी संग लड्दै, खोला नाला सागर तर्दे
दुख पीडा विर्सदै म आए, परदेशवाट फर्की आए
आफ्नै गांउ फकी आंए, नंया नंया सपना ल्याए…

जनता माध्यामिक विद्यालयको पूर्व विद्यार्थी समाजले असोज १२ गते अष्टमीका दिन पहिलो साधारण सभा गर्ने भएको छ । झन्डै डेढ वर्ष अघि स्थापना भएको समाजले दशैको अवसरमा शुभकामना आदान प्रदानका साथै प्रथम साधारण सभा गर्न लागेको हो । जिल्ला प्रशासन कार्यालय स्यागंजामा दर्ता भएको समाजको तदर्थ समितिको अध्यक्षता पूर्व विद्यार्थी वावुराम पान्डेले गर्नु भएको छ ।
तदर्थ समितिका सचिव नारायण पान्डेले वताए अनुसार अव समाजले नंया कार्यसमितिको चयन गर्ने छ । नंया कार्यसमितिमा चयन हुन एवं मतदान गर्न असोजको ११ गतेसम्म सदस्यता लिन सकिने भएको छ ।
स्यागंजा जिल्लाकै प्रतिष्ठीत र पुरानो जनतामावीका पूर्व विद्यार्थीहरु विभिन्न उच्च ओहादा र समाजका विभिन्न क्षेत्रमा कृयाशिल रहेका छन । अष्टमीको दिन असोज १२ गते जनतामावीको प्रागंण अर्चलेमा विहान ११ वजे प्रथम साधारणसभा गर्ने निर्णय काठमाण्डौमा रहेका पूर्व विद्यार्थीहरुको भेलाले गरेको हो ।
उक्त अवसरमा नंया कार्यसमिति चयनका साथै शुभकामना आदान प्रदान र विशेष सास्कृतिक कार्यक्रम समेत गरिने आयोजकले वताएका छन ।

“पकर पकर” कात्तिके यादव पसिना चुहाउदै मौलाका पहिरा तिर दौडियो । छोप छोप खराल छायापनि पछिपछि लागो । कैनडाडा टिकेदाई, राना दुर्गा, शुरेश सवै एक्लो वांदरका पछि लागे । म पनि के कम दाईका पछि लागेर वादरलाई ता क्दै ढुंगा वर्साउदै गरे ।
* * *
विर्घामा अहिले जस्तो मान्छे कम र वांदर वढि भएको वेला थिएन त्यो । हामी कट्टी स्कुलमा पढ्दा ताका मान्छेको विगविगी र जंगली जनावरको अभावै थियो । अहिले जस्तो पिढी कुर्ने वुढा वुढी र वादर देखे तर्सिने आइमाइ केटाकेटी मात्र थिएनन गांउमा । घरै पिच्छे जंहान । वारी पिच्छे खेतारा र खरवारी पिच्छे घसेर्नीहरुको लर्को थियो । विदेश जाने कुरा कसैको सपनामा पनि थिएन । शहर नुन तेलकालागि मात्र थिए । ती हाम्रो वसोवास या रोजगारीकालागि थिएनन । शहर त गांउवाट लगेको मास, वोडी या सिलटुगं वेच्ने र चाहिएको नुन चिनी जोहो गर्ने माध्यम मात्र थिए ।
हामी स्कुलवाट फर्किएपछि फुर्सदै हुन्थ्यो । अहिले जस्तो होम वर्कको चलन थिएन । केटा केटी घरकै काममा व्यस्त छन भनेर जानेका मास्टरले पनि होम वर्कको धपेडी लगाउने लेठो गर्थेनन ।
* * *
मंसिर छेकको विस्तारै चिसो वढ्दै गएको मासको एक शनिवार एक्लो वादरका पछाडी हामी एक हुल केटाकेटी दौडेका थियौ । वादर गांउ कात्तिके यादवका घर हुदै कामी गाउंवाट हुर्रिएर राकस्दी खोलामा आइपुगेको थियो । जाडो मासमा फुर्सदिला एक हुल केटाहरु वदरका पछि पछि हाम्फालेका थिए । ढुंगा खाएर पचाउने वेला थियो । वारीका कान्ला हाम्फाल्न कस्लाई पो डर थियो र ।
वादरलाई चिच्याउदै, ढुंगाले हान्दै लखेट्दै केटाहरु पछि पछि वादर अघि अघि दौडिए । वादर राकस्दीवाट कैनडांडा टिकारामको घरको फेरो लगाएर मौला तिर निस्कीदा केटाहरुको हुलमा रानाको टमी पनि मिसिएको थियो । राना रुकवहादुर दाइले पालेको कुकुरलाइृ राना डानीसरा दिदीले मायाले “टमी” भन्थिन । हामी पनि दुर्गा, सानु र वेकेका साथी कुुकुरलाई टमी भनेरै वोलाउथ्यौ ।
दर्जनौ केटाकेटी र कुकुरको चेपुवामा परेको वादर मौला भयर थान हुदै मौलाको पहिरोमा गएर लुक्यो । दौडन सिपालु वादर जति दौडेपनि उपाय नलागेपछि लुक्ने विकल्पमा पुग्दो रहेछ । पहिराको खोल्सोमा छेकीएर लुकेको वादरसम्म पुग्न नसकेपनि केटाहरुले के छोड्थे । ढुंगा वर्साइ हाले । केही वेर त एक्ले वादरले ढुंगाका प्रहार सह्यो अति भएपछि के गरोस लुंछेली गणेशको भन्जिगंको काभ्रोमा हुर्रिएर चढ्न पुग्यो । बीचरा वगाल छुटेर एक्लो भएको वादर । तरपनि वांदर मोटो घाटो र वलियो नै देखिन्थ्यो । उसले पनि के गरोस केटाकेटीले अविराम लघारेपछि र ढुंगा हानेपछि काभ्रोवाट हाम्फाल्दै भार्सेचौर पुग्यो । वोडधरे रामु र हाम्रो खरवारी को साधको खोल्सोको कापमा गएर वादर लुक्यो ।
जति खोजेपनि वांदर भेटिएन । एक हुल केटाहरु अब वांदर भेटिएन रात पर्न लागो भन्दै घर फर्किन लागे । दिउसोको घामवाट वादर लखेट्न शुरु गरेका केटाहरु थाकेका पनि थिए । यसरी गलेर फर्किनेमा कात्तिके यादव, निरु विक, कात्तिके वाइपी दाई, कइन्डाडा टिकाराम, वोडधयरे रामु दाई, लुंछेली गणेश दाई आदि थिए ।
हामी पछि मिसिएका दाई, म, शुरेश, राना सानु, दुर्गा आदि भने वादरको इन्तजारमै थियौ । कसो कसो गर्दा वादरले ढाड हल्लायो । मुस्केरीको शुकेको घांसमा लुकेको वादर चिनिइ हाल्यो । “ठोक – ठोक” भन्दा भन्दै केटाहरुले ढुंगा वर्साइ हाले । बिचरा वादर नजिकै भयो भाग्न सकेन ।
वाल वदमासीको शिकार वनेको वादर पिटाइ खाइरह्यो । घरी लौराले घरी ढुंगाले । लगातारको प्रहारपछि वांदर चल्मलाउन छाड्यो । अव वांदर मोर्यो । वादलरलाई यत्तिकै छोडे त राती सपनामा आउछ यार भन्दै हामी भने वादरलाई ढुंगा खोजेर पुर्न लाग्यौ । ढुंगाको चांग वन्यो । केटाहरुले खोरीयाका र भन्जिगं खोलाका ढुंगाले वादर पुरे ।
दिन भरीको सफलता वादर मारेर हामी लखतरान भएर झिसमिसेमा घर फर्किर्यो । फर्कने वेला भने बिचरा निर्दोश वादरलाई लहै लहमा लागेर मारेकोमा पछुतो लागेको थियो । राती घर आएपनि वांदरको यादभने आइरह्यो । किन वांदर मारिए होला भन्ने भावना मनमा खेलीरह्यो ।
भोली विहान आइतवार । आइतवार त स्कुल जाने दिन भयो । मंसिरका छोटा दिनमा विरंग्दी बाट घांस ल्याएर स्कुल पुग्न कठिन थियो । त्यसैले सुक्दै गरेको घांस काट्न दाई, तल शुरेश र म भार्से चौर तिर लाग्यौ । विहानै भार्से चौर निस्कीदै गर्दा त एउटा वांदर खोच्याइ खोच्याइ शुरेश हरुको वडहर चढ्दै गरेको देख्यौ । हाम्लाई देखेपछि र हाम्रो हल्ला शुनेपछि वादर सकि नसकी रुखको टुप्पामा पुग्यो ।
हिजो मारेर पुरेको वांदर कसरी रुखको टुप्पोमा पुगेहोला भन्ने लागेर हामी तीनै जना भार्से चौरको खोल्सामा हिजो बादर पुरेको ढुंगाको चांग हेर्न गयौ । चांगमा त ढुंगा सामान्य यता उता भएपनि वांदर थिएन ।
यसरी हाम्ले मार्यौ भनेर छोडेको वादर जिउदै भएर फेरी रुख चढेका देख्दा कम्ती आनन्द आएन । अन्जानमै र वालहठमै हुन लागेको ठुलो भुल असत्य भएकोमा भने आनन्द आयो । अहिले संझीदा पनि यस्ता घटनाले गांउको र वालापनमा गरेका उटपट्यागंको पुराना यादलाई ताजगी वनाउछन । धेरैको समृतिवाट हराएको यो घटना मरो संझनामा भने आइरहन्छ ।

कृष्णप्रसाद काेर्इराला
सनातन हिन्दू संस्कारमा चान्द्रमास आश्विन महिनाको पूर्वार्द्धको पूरै पन्ध्र दिनलाई पितृपक्ष भनी उक्त अवसरमा दिवङ्गत भएका आफन्तको श्राद्ध गर्ने परम्परा छ । दिनगणनामा एउटा सामान्य पक्ष पन्ध्र दिनको हुने गर्दछ, तथापि यस अवधिलाई सामान्य जनबोलीमा सोह्रश्राद्ध भन्ने गरिन्छ । कसैले भाद्रशुक्ल पूर्णिमा समेेतको गन्ती गर्ने र कसैले आश्विन शुक्लपक्षको प्रतिपदाका दिन गरिने मातामह श्राद्धलाई पनि गणना गरेर यसलाई सोह्रवटा श्राद्धको समूहको संयुक्त नाम हो भनी प्रमाणित पनि गरिन्छ । तर भाद्र पूर्णिमा पितृपक्षमा नपर्ने र पितृ विसर्जनको भोलिपल्ट पर्ने मातामह श्राद्धले पनि पितृपक्षको सीमारेखा नाघ्ने भएकाले समग्रमा पितृपक्षलाई मात्र सोह्रश्राद्ध मान्ने चलन पनि छ । दिनकै लेखाजोखा गर्ने हो भने पितृपक्षका सबै पन्ध्र दिनमा पनि कुनै कुनै दिन श्राद्ध गर्नु हुँदैन भन्ने मत पनि भेटिन्छ, उदाहरणका लागि मघा तिथि परेका दिन श्राद्ध गरेको खण्डमा जेठो छोरो वा अन्य छोराहरूले कष्ट ब्यहोर्नु पर्दछ (मघायां पिण्ड दानेन ज्येष्ठ पुत्रो हनिष्यति) भनी आफूले श्राद्ध गर्ने तिथि नै परे पनि बरु अन्य अनुकूल तिथिमा सारेर भए पनि उक्त दिन श्राद्ध गरिंदैन ।
त्यस्तै चतुर्दशी तिथिका दिन अकालमा मरेकाहरूको श्राद्ध गर्न छुट्याइएको तिथि भएकाले यस दिन पनि सामान्य श्राद्ध गर्नु हुँदैन भनिन्छ, अनि नवमीका दिन मृत महिलाहरूको मात्र श्राद्ध गर्ने हो भनी यस दिन पनि श्राद्ध गर्न आनाकानी गर्ने चलन छ । उता वेलावेलामा तिथिक्षय भइदिनाले कहिलेकाँही एउटा पक्ष चौध वा तेह्र दिनमा खुम्चिन पुग्छ र श्राद्धको सङ्ख्यामा कमी आउँछ । त्यसैले मुखले सोह्रश्राद्ध भने पनि वास्तवमा सोह्रश्राद्धमा श्राद्ध गरिने दिन सोह्र वटा पुग्दैनन् । जे होस् सोह्रश्राद्धको प्राविधिक विषय जेजस्तो भए पनि सोह्रश्राद्धको एउटा समग्र पक्ष त्यस्तो समयावधि हो, जसमा हिन्दू संस्कृतिका अनुयायीहरूले एकसाथ आआफ्ना मृत परिजनलाई स्मरण, पूजा र श्रद्धाभाव अर्पण गर्दछन् ।
‘श्रत्सत्यं दधाति यया क्रियया सा श्रद्धा श्रद्धया यत्क्रियते तच्छ्राद्धम्’ अर्थात् श्राद्ध भनेको नै श्रद्धा हो । आफ्ना दिवङ्गत पितृहरूको उद्धार, उनीहरूप्रतिको समर्पणभाव र उनीहरूप्रतिको दयाभाव हो, श्राद्ध । आफ्ना पिता, माता र पुर्खाविना मानवले आफ्नो अस्तित्वको कल्पना गर्न सक्दैन । वास्तवमा तिनै मातापिता वा पूर्वजहरूको सद्भावना, प्रेरणा, लाडप्यार, लालनपालन, शिक्षादीक्षा र उचित मार्गदर्शनको प्रबन्ध भएरै व्यक्तिले वर्तमानको जीवन र सुखसुविधा सिर्जना गरेको हुन्छ, उन्नतिप्रगतिको पथमा अघि बढिरहेको हुन्छ । मातापितालाई शास्त्रले देवसरह पूज्य र आदरणीय मानेको त छँदैछ, आधुनिक विज्ञानले पनि मातापितालाई जीवनको पहिलो पाठशालाको पहिलो आधिकारिक गुरु भनी स्वीकारेको पाइन्छ ।
तिनै मातापिता र अग्रजहरूको विशेषज्ञ सेवा पाएकाले नै व्यक्तिविशेष डाक्टर, वकिल, इन्जिनियर, पत्रकार, लेखक, साहित्यकार, प्रशासक, नेता आदि उच्च वर्ग वा अन्य पहुँचमा पुग्न सक्षम हुन्छन् अनि तिनको सारा पदप्रतिष्ठा र जीवनचक्र सञ्चालन भइरहेको हुन्छ । इतिहास र पूर्वजको संस्मरणविना भूत, वर्तमान र भविष्यको अवस्थिति र समुन्नत सुखको कल्पना निरर्थक हुन्छ । पौराणिक मान्यतानुरूप दिवङ्गत पितृहरूले भवसागरका चौरासी लाख योनिमध्ये कुनै न कुनै योनिका रूपमा देह धारण गरेका हुन्छन् र तत्तत् योनिका उचित खाद्यपदार्थ पाएर सबैका आआफ्ना दिवङ्गत पितृहरू तृप्त हुन्छन् भनिन्छ र भवसागरको चक्र पार गरी मुक्ति प्राप्त गरी देवत्वमा पुगेका पितृहरूले पनि आफ्ना सन्ततिबाट केही न केही पाइन्छ कि भनी आशा गरेका हुन्छन् भन्ने मान्यता पनि छ । त्यसैले हाम्रो परम्परा र संस्कृतिले आआफ्ना पूर्वजको कुनै न कुनै ढङ्गले स्मरण गर्नु अनिवार्य मान्दै आएको छ । युग, परिस्थिति, समय र स्थानमा व्यापक परिवर्तन आएको छ भनी आफ्नो अनुकूलता र प्रतिकूलतालाई मात्र ख्याल गरी आफ्ना पुर्खा, पूर्वज र पितृहरूप्रति गरिने कर्मको लोप गर्नु सरासर गलत हो, अतः सोह्रश्राद्ध र अन्य मरणतिथिमा आफ्नो गच्छेअनुसार पितृदेवताको उपासना गर्नै पर्ने हुन्छ । यस आलेखमा श्राद्ध तथा यसका प्रकार, प्रक्रिया र अङ्गका बारेमा प्रकाश पार्ने प्रयास गरिएको छ । Continue reading →

काली गन्डकी गांउ पालिका स्यागंजाको जग्गा प्राप्ती र भवन निर्माणको प्रकृया अगाडी वढ्ने भएको छ । स्थानीय विकास मन्त्रालयले स्थानीय निकायकालागि भवन निर्माण गर्न ६ करोड रकम निकासा दिने भएपछि यो प्रकृया अगाडी वढ्न लागेको हो । मन्त्रालयले स्थानीय निकायलाई सोझै रकम निकासा दिने व्यवस्था गरेको छ । यसैगरी मन्त्रालयले वडा कार्यालय निर्माणकालागि समेत १ करोड दिन लागेको छ । यसैगरी विकास निर्माणलाई थप गति दिन सवै स्थानीय निकायमा १ १ वटा डोजर र इन्जिनीयरको समेत व्यवस्था गर्न लागिएको छ ।
जनप्रतिनिधिकालागि सवारी साधन खरिद गर्न मन्त्रालयले कार्यदल समेत वनाएको छ । स्थानीय तहसंग तोकिएको काम गर्न उपयुक्त भवन नभएकाले भवन निर्माणको वजेट व्यवस्था गर्न लागिएको हो । त्यसकालागि स्थानीय निकायले पहिला जग्गा लिनु पर्ने हुन्छ । सरकारी कार्यविधि अनुसार सकेसम्म सार्वजनिक र निशुल्क जग्गालाई प्राथमिकतामा राखेर जग्गा लिइन्छ । यस्तो उपयुक्त जग्गा नभेटिएमा जग्गा धनीसंग जग्गाप्राप्ती ऐन अनुसार जग्गा खरिदको प्रकृया अगाडी वढ्ने छ ।
सथानीय निकायको जग्गाकालागि कम्तिमा २५ रोपनी जग्गा हुनु पर्ने मन्त्रालयको कार्यविधिमा उल्लेख छ । काली गन्डकी गांउ पालिका उपयुक्त जग्गा नपाएकाले मिर्मी सारिने हललाका बीच जग्गा समितिले कामलाई अगाडी वढाएको छ ।
उक्त समितिमा गांउ पालिकाका अध्यक्ष खिमवहादुर थापा, वडा नं.४ का अध्यक्ष चक्रपाणी पान्डे लगायत हुनुहुन्छ । जग्गा प्राप्तिको प्रकृया अन्तिम चरणमा रहेको चक्रपाणी पान्डेले वताउनु भयो । उंहाका अनुसार संभावित जग्गा पहिचान गरी अन्तिम सरसल्लाह भइरहेको छ । केही दिनमै जग्गाको टुंगो लाग्ने छ ।
गंउपालिकाको केन्द्रमा रहेको विर्घावाट पालिका भवन अन्यत्रै शारिने विषय हल्लामात्र रहेको पनि उंहाले वताउनु भयो । भुगोल, जनसंख्या, पूर्वाधार विकासको अवस्था र ऐतिहासिक निरन्तरताका आधारमा पनि विर्घा नै गांउपालिकाको केन्द्रमा पर्ने देखिन्छ ।