आज साउन शुक्ल पन्चमी अर्थात नाग पन्चमी । घर घरका ढोकामा नागको तस्विर टागी पुजा गरी नागको आराधना र सर्पको भयवाट आफुलाई रक्षा गर्ने पर्व । नाग पन्चमीवाट चाडहरुको लस्कर शुरु हुन्छ । घरको ढोकामा नाग टासी पुजा गर्नाले चट्यागं, सर्प र विच्छीको भयवाट समेत मुक्ति मिल्ने लोक विश्वास रहेको छ । लिच्छवी राजा मानदेवको पालमा वि.सं ५२१ वट शुरु भएको यस पर्वको ठूलो सांस्कृतिक महत्व रहेको छ ।
शहरमा चाडपर्वको स्वाद हामी जस्ता गांउवाट आएकाहरुका लागि त्यति मिठो लाग्दैन । आफ्नै गांउ ठांउ नै यस्ता पर्वकालागि उपयुक्त हुन्छन । यद्यपि अनेक वाध्यताले शहर छोड्न नसके पछि साधारण ढंगवाट भएपनि पुजा आचा चलिराखेकै छ ।
गांउको नाग पन्चमीको रौनक नै वेग्लै हुन्थ्यो । आजभोली जस्तो प्रेसमा छापिएका नागका फोटा त्यो वेला पाइदैनथे पाइएपनि सिमित शहरमा मात्र पाइन्थे । मेरो शुदुर गांउमा हातले सादा नेपाली कागजमा लेखेर नै नागका तस्विर वन्दथे । चित्रकलामा शोखिन मेरा बा यस्ता नागका चित्र वनाउन सिपालु हुनुहुन्थ्यो । आमाले सन्जे वाल्ने मौला घरको मैरीका छेवैमा वसेर बाले नागका चित्र कोर्नुहुन्थ्यो ।
नेपाली कागज हाम्रो घरमा अटुट हुन्थ्यो । गांउका तमसुक, राजीनामा वा अन्य लिखतकालागि धेरैले बा लाई संझीने भएकोले होला बा तान्छिन जांदा वा स्यागंजा जादा नेपाली कागजका ताउ वोकेर आउनुहुन्थ्यो । त्यस्तो कागजलाई त्यो वेला पहाडीया कागज पनि भनिन्थ्यो । धार मिलाएर साइजमा ल्याइएका त्यस्ता नागका चित्र मौला देखि कइन्डाडांसम्म पुग्नेगरी बाले कोर्नुहुन्थ्यो । पुछारमा वान्की मिलेका अक्षरमा अगस्तस्यो, पुलस्तस्य यस्तै केही श्लोकहरु लेख्नुहुन्थ्यो ।
नाग पन्चमीको दिन विहानै घरमा पुजा आचा पछि नागको फोटो मुल ढोकामा टासिन्थ्यो । नागकालागि भनेर विहानै शितको दुवो टिप्नु, नाग टास्न गाइको शुद्ध साजी गोवर ल्याउनु, आप पिपलका पात खोज्नु र पुजाकालागि लावा वनाउनु प्रत्येकका आ आफ्नै काम हुन्थे घरमा । आमा र दिदी लाबा भुट्नुहुन्थ्यो । म दुवो टिप्न र आप पिपलका पात खोज्न लाग्थे भने दाई गाईको गोवर लिन लुंछेली वा मौलेका घरतिर दगुर्नुहुन्थ्यो ।
परिवारका गच्छे अनुसारका काम थिए । घरको विधिवत पुजापछि दाई र मेरो दौडा दौड शुरु हुन्थ्यो राना रुक वहादुरका देखि गनवहादुरका घरसम्म नाग टास्न । हुनत बा त्यतिवेला पुजा आचा गर्नुहुन्थ्यो । त्यसैलेपनि होला बा का जजमानकोमा हामी नाग टास्न पुग्थ्यौ ।
नाग पुजाका अनेक उपक्रम होलान तर म मुल ढोकामा डोको घोप्ट्याएर त्यस माथी चढेर नाग टास्दा विछट्टै आनन्द महसुस गर्थे । अहिले नाग पुजाका स्वरुपहरु फेरीएका छन । प्रेसमा छापिएका चिल्ला र रंगीन नागका फोटा पसल पसल किन्न पाइन्छ गांउ घरमा पनि । तैपनि ती नेपाली कागजमा कोरिएका व्लयाक एन्ड ह््वाइट नागका चित्र । हरियो दुवो र फुलहरु, मगमगाउदा लावाका सुगन्ध । तिनको ओर्जिनल टेष्ट अहिले सायदै पाइएला । रंग उड्डै गरेको यो व्यवसायीक शहरीया जीवनमा पनि स्मृतिका नाग पन्चमीको झझल्को मलिन वनेको छैन ।
लगातारको लामो झरीपछि पुरै खुलेको निलो आकाश, चाड पर्वको शंकेत स्वरुप लागेका टाकिला घाम र पर्वको रौनक बीच मैले मेरो गांउ मिस गरेको छु । मेरी वुढी आमा मिस गरेको छु । प्रोल्लास सिन्धुलीयाले २०७२ सालको कविता महोत्सवमा प्रथम पुरस्कार जितेको कविताको पंक्ती जस्तै यो साढे दुइ आने मेरो शहर र अनन्त फैलिएको मेरो गांउ । यंहा गमलामा फुलाइएका फूल र मेरो गांउमा बारीभरी आफै फक्रिएका पालुवाहरु, यहाको पिंजडाको सुगा र त्यहाका रुखै रुख चिरविर गर्ने चराहरु । यंहाको कृतिम हासो र त्यहाका कलिले स्कुले नानीहरुको मुस्कान मिस गरेको छु । चराले अनेक दुख गरी हुर्काएर अनन्त सम्म आफ्ना सन्ततीलाई उड्न पठाउदा वदलामा केही अपेक्षा गर्दैन सन्तान वाट अपेक्षा गर्ने त हामी मान्छे मात्र हौ ।
आफ्ना सन्ततीवाट कम अपेक्षा गर्दै त्यही वन फुल फुलेको गांउमा रमाएका तमाम अभिभावकहरु प्रति समर्पण गर्दै आजको नाग पन्चमीको समस्त हिन्दुजनमा शुभकामना ।
(तस्विर: विष्णु थापा)

नारायण पान्डे
स्याङजा विर्घा देखि काठमाडौंका लागि दिवा रेल सेवाको टिकट लिएर विहान ४ बजे मेरो सिटमा बसेँ । हुनत विर्घा देखि काठमाडौंका लागि डाइरेक्ट उडान नभएको होइन तर म त्यति हतारमा पनि नभएको र तुलनात्मक रुपमा हवाई सेवा भन्दा रेलको यात्रा नै सस्तो पर्ने हुँदा, रेलमै यात्रा गर्ने निर्णय गरेँ ।
अध्ययनको सिलसिलामा आँफु जन्मेको, हुर्केको र क, ख देखि एस.एल.सि. परिक्षा उत्तिर्ण गरेको मेरो जन्मभूमि छाडेर काठमाडौँ बस्न थालेको पनि एक दशक वितिसकेको थियो तथापि अझै पनि कहिले काँही गाउँ पुगेर काठमाडौँ फर्किन भन्दा आगडि कतै कतै चसक्क दुखेको अनुभुति हुन्छ । १० वर्ष अगाडि गाउँमा न त साइन्स क्याम्पस थियो न त अन्य संकायका कलेजहरु । बाध्याताबस जन्मभूमि छोड्नु परेको थियो । तर आज लोकतन्त्रका पूनर्वाहाली सँगै गाउँमा पनि शहरमा जस्तै पर्याप्त मात्रामा सबै जसो संकायका विश्व विद्यालयको स्थापना भएको छ ।
विरामी पर्दा हस्पिटल जान हतार हतार गर्नुपर्ने थियो तर अहिले त गाउँमै पर्याप्त मात्रामा अस्पताल र औषधालयहरु छन् । पहिला पहिला जस्तो घण्टै लगाएर पानी लिन जान पर्ने अवस्था छैन, अहिले त घर घरमा धाराहरु जोडिएको छन् । पानीको सुविधाले, सडक र बजारको सुविधाले होला विदेशिने युवाको संख्यामा पनि कमि भएको छ । यसै पालि पल्लो घरको रामु र तल्लाघरे श्यामु पनि विदेशबाट फर्किएछन् गाउँमै तरकारी खेती र बाख्रा पालन गर्न सुरुगरेछन् अनि विदेश नफर्कने निर्णय गरेछन् । त्यो सुन्दा मन असाध्यै हौसियो । पहिला पहिला राजनीतिक द्धन्दको कारणले एक किसिमको विशृङखलता विश्वासहिनताको वातावरण सिर्जना थियो तर अहिले त गाउँमा आमा समुह, क्लबहरु र उपभोक्ता समूहहरु मिलेर नमूना समाज निर्माण गर्न तत्पर रहेछन् । एकले अर्कोलाई मर्दा पर्दा सहयोग र सद्भाव राख्ने, घरभित्र र बारिमा सिमित हुने महिलाहरु पनि शिक्षा लिएर पढ्न लेख्न र यती सम्म कि आफैले इन्टरनेटको माध्यामबाट सञ्चो विसञ्चो आदान प्रदान गर्ने भइसकेका रहेछन् ।

आजकल त गाउँमा श्रीमान् श्रीमतीका बिचमा हुने झैझगडाहरु पनि न्यूनता आएको रहेछ, सम्बन्ध विच्छेद, जबरजस्ती करणी जस्ता समाज विरोधी क्रियाकलापहरु त ठप्पै भएका छन् । वास्तवमा लोकतन्त्रको पूर्नवाहाली र गणतन्त्रको स्थापना सँगै विकास र सामाजिक पूर्नसंरचनाका कार्यक्रमहरुले मेरो गाउँ मात्र होइन पूरा नेपालको बस्तिहरुमा पविर्तन ल्याएको छ । स्कुलमा गएको बच्चा समयमा नै घर आइपुग्छ, हाट बजार गएकी छोरी निर्धक बजार गरेर घर फर्कन्छे, मानिसहरु व्यक्तिगत जीवनशैलिमा मात्र नभई सामाजिक तथा वातावरणिय संरक्षण र सन्तुलनमा आफ्नो जिम्मेवारी बोध गर्न थालेका छन् । सरकार पनि जनताप्रति उत्तरदायि भएको छ । स–सानो घटना देखि, ठुला–ठुला प्राकृतिक विपत्ती तथा अन्य विपत्तीको पूर्व तयारी गरिएको छ ।

साच्चि भनौँ त नेपाल एक सुन्दर समृद्ध मुलुक बनेको छ । अघिल्लो महिना भएको संयूक्त राष्ट्र संघको महासभामा नेपाललाई शान्ति क्षेत्र घोषणा गर्ने प्रस्ताव बहुमत बाट पारित भएको छ ।

विगत पाँच वर्ष यता नेपालमा लाखौंको संख्यामा पर्यटकहरुको आगमनमा वृद्धि भएको छ । पर्यटकको लागि बस्न, खान र रमणिय स्थानको अवलोकन गर्न कुनै असुविधा छैन भने अर्का तिर सुरक्षाको पनि त्यत्तिकै कडा व्यवस्था भएको छ । यथार्थमै हिजोका दिनमा राजनीतिक पार्टि र नेताले स्विजरल्याण्ड बनाउने कुरा आज सत्य साबित भएको छ ।

वार्षिक उत्पादन हुने दक्ष जनशक्ति, बेरोजगार बस्नुपर्ने वा दुतावास धाउनु पर्ने अवस्था रहेन अब, गुणस्तरीय शिक्षाको लागि भारत लगायत अन्य मुलुकमा जानुपर्ने बाध्यता पनि छैन । पोहोर साल मात्र नेपालको त्रिभुवन विश्वविद्यालयमा पाँच हजार भन्दा बढीको संख्यामा विदेशि विद्यार्थी अध्यायनको लागि आएका रहेछन् ति मध्ये सबभन्दा बढि भुगर्भ–शास्त्र, वातावरण विज्ञान र नेपालको सामाजिक साँस्कृतिक अध्यायनमा आउनेको संख्या बढि छ भन्ने थाहा पाएको थिए ।

त्यस्तै जातिय भाषिक वा क्षेत्रगत विखण्डन समाप्त भएका छन् । राष्ट्रियता अझै मजबुद भएको छ । सद्भाव र भाइचारा बढेको छ । यसको एउटै कारण हो सरकारको सन्तुलित विकास निति, अब पहिला पहिला जस्तो हचुवामा नीति निर्माण गर्ने शैलि समाप्त भइसकेको छ । पहिला पर्याप्त अनुसन्धान पछि मात्र नीति नियमहरु निर्माण हुन्छन् । स्थानिय तहका समस्या समाधान गर्नका लागि शशक्त स्थानिय सरकार छ भनौ त्यस्ता सरोकारवाला निकायको रेखदेख र अनियमितता नियन्त्रणका लागि मानव अधिकार आयोग उपभोक्ता समिति तथा अन्य विभिन्न स्थानिय समितिहरु सक्रिय छन् । रोजगारी वा अवसर प्राप्तीको लागि सोर्स फोर्सको आवश्यकता छैन । यहाँ दक्ष र सबल जनशक्तिले पहिलो प्राथमिकता पाउँछन् त्यसैले होला पछिल्ला वर्षमा हत्या, हिंसा र आत्महत्या जस्ता घटनाहरुमा ठुलै न्यूनिकरण भएको छ । अस्पतालहरुमा डिप्रसेन र ग्याष्ट्रिक विरामीहरुको संख्यामा पनि न्यूनिकरण आएको छ । यो वर्ष त सुदुरपश्चिम गाउँहरुमा पनि महामारि जस्ता समस्याहरु देखिएनन्। नेपाल सरकारले त्यसको लागि पूर्व योजना अनुरुप कार्यक्रम सञ्चालन गरेको रहेछ । महाकाली र सेतीले पनि क्षति पुर्याउन पाएन ।

राज्यको नजरमा कोहि सानो कोहि ठुलो रहेन आज । समान वितरण र अवसरहरु प्रदान गरिएको छ । कोटा सिस्टम जस्ता सकारात्मक विभेदका नीतिहरुले पनि राम्रो सफलता पाएका छन् । साच्चै नै पिछडिएका र न्यून स्तरका समुदायलाई सक्षम बनाएको छ। अस्ति मात्र रेडियो नेपालमा सरकारका एक मन्त्रि भन्दै थिए अब कोटा सिस्टम राखि राख्न पर्ने अवस्था छैन, महिला, दलित, जनजाति, अपाङ्गहरु सक्षम भइसकेका छन् उनीहरुका लागि पर्याप्त अवसर उपलब्ध छन् ।

त्यस्ता कुरामा मात्र होइन, आर्थिक रुपमा पनि नेपाल समृद्ध भइसकेको छ । प्रत्येक व्यक्तिको जीवन बिमा गरिएको छ । गरिबीका कारण आधारभुत तथा अन्य सामाजिक साँस्कृतक आवश्यकताबाट कुनै नागरिक बञ्चित हुनु परेको छैन । साउँको रिनको बोझले छोरा छोरी स्कुल पठाउन नसक्ने अवस्था रहेन । साच्चिनै नेपाली जनताको सपना साकार भएकोछ । नेताले देखाएको सपनाहरु पूरा भएका छन् ।

चार जात छत्तिस वर्णको फुलबारी साच्चिनै यथार्थमा परिणत भएको छ । धर्म र वर्णका आधारमा कुनै भेदभाव रहेन । पशुपतिको आगनमा अब्दुल सलिम रमाउन सक्छन् । यशु ख्रिष्ट र शिवहरु सँगै हातेमालो गरेर हिड्छन् । आहा कति खुसि लाग्छ ।

धर्म, सँस्कृति र नेपालिको कलाको संरक्षणका लागि पनि नेपाल सरकार उत्तिकै सजक देखिन्छ । सबै जातजातिहरु आफ्नै भाषा र भेष भुषामा गर्व गर्छन् भने अरुको सँस्कृतिमा सम्मान । यि यस्तै कुराले नेपाललाई अझ सुन्दर बनाएकोछ । संसारलाई लोभ्याएको छ । विश्वको जुनसुकै कुनाको मान्छे किन नहोस् बुद्धको देश, सगरमाथाको देश नेपाल आउन इच्छा राख्छन् । हुन पनि हो किन नराखुन त यहाँको अतिथ्य सत्कार देखि लिएर, प्राकृतिक मनोरम र सुविधा पनि त्यस्तै छ ।

पहिला, पहिला जस्तो घण्टौ जाममा बस्नु पर्ने अवस्था रहेन अब, आकाशे पुल, गुणस्तर सडक, व्यवस्थीत सहर, स्वच्छ र सफा वातावरणले यसै मन लोभ्याउँछ । सडक दुर्घटना र हवाई दुर्घटना स्वात्तै घटेको छ । नेपाल प्रहरी लगायत सरकारी कर्मचारीहरु हरदम सेवामा खटिएका छन् । भ्रष्टाचार घुसखोरि जस्ता अनौतिक क्रियाकलापमा न्युनिकरण भएको छ । हरेक कार्यालयमा जनसम्पर्क कार्याल्य स्थापना गरिएका छन् । जनगुनासोको सुनुवाई र कार्यन्वयनमा विलम्ब हुदैँन । पहिला पहिला जस्तो सामान्य कामको लागि घन्टौं लाइनमा बस्नुपर्ने अवस्था छैन । दण्डहिनताको अन्त्य भएको छ । साच्चिनै कल्पना गरिएको जस्तो कानुनि राज्यको स्थापना भएको छ । सडकमा अनाथ बालक र बृद्धहरु देख्न पाइदैन, सरकारले त्यस्ता व्यक्तिको सुरक्षा र विकासको निमित्त छुट्टै विशेष व्यवस्था गरेको छ ।

पहिला पहिला हैजा जस्तो बेला बेलामा आउने सिमा विवाद पनि सुन्न पाइदैन, आफ्नो मातृभुमिको रक्षाको निमित्त सिमावर्ति नेपालीले अनाहकमा ज्यान गुमाउन परेको छैन, नेपाल र भारत बिच भएको नयाँ सिमा सम्झौता सँगै सिमा क्षेत्रमा हुने हिंसामा पनि नियन्त्रण भएको छ ।

यस वर्षको एस.एल.सी परिक्षमा ९५% विद्यार्थी उत्तिर्ण भएछन् । पहिला जस्तो लोेडसेडिङको अवस्था रहेन । अब चौबिसै घण्टा विजुलि उपलब्ध हुन्छ । रेमिट्यान्सबाट भन्दा बढी पैसा त विद्युत बिक्री बाटै नेपाल भित्रिने गरेको छ । पहिला पहिला जस्तो पेट्रोल र ग्यासको हाहाकार रहेन अब, सिधै पाइपलाइनको व्यवस्था रहेकोछ । यो देख्दा विश्वास लाग्छ साच्चि कै माक्र्स ले भनेजस्तै संसार परिवर्तनशिल छ र संसारका सबै कुराहरु एक अर्कोको सापेक्षतामा परिवर्तन हुन्छन् । अनि कृतज्ञ हुन्छु महामानव वि.पि. केशरलाले कल्पना गरेको समाजबाद प्रति जहाँ कर्तव्यपालन र जिम्मेवारीबोध सहितको स्वतन्त्रता छ, विलासिपन र ऐयासि होइनन् इमान्दार र कर्मठ नागरिक छ । जहाँ लाचारी सरकार होइन उत्तरदायि र लोककल्याणकारी सरकार र व्यवस्था छ ।

यात्राको क्रममा यस्तै यस्तै पहिला र अहिलेका कुराहरु मेरो मानसपटलमा कुदिरहेका थिए । कति छिटो काठमाडौं आइपुगेछ ।

काठमाडौं स्टेशन नेर
ट्रलि बसको हर्न बजेको थियो त्यस्तैमा एउटा आवाज सुनिन्छ, मामा, मामा ।
झल्यास्स हुन्छु, निन्द्रा बाट बिउझन्छु, नजिकै कोठाको अर्को बेडबाट भान्जा बोलाउँदै हुनुहुन्थ्यो र भन्दैहुनुहुन्थ्यो, अलाराम बजिराखेको छ । बिहानको ५ बजेको रहेछ । बत्ति बाल्न खोजे स्विच त अन भयो तर बत्ति अन भएन, फेरि मैनबत्ति बाले उहि बुढा नेता जस्तै पुरानो सिरक, खण्डीत राष्ट्रिय एकताको भावना जस्तै कतै भुक्क डल्ला परेको रुइ त कतै खाली, विभाजित राजनीतिक दलहरु जस्तै फाटेको खोल, लाजले रोइरहेकी नेपाल आमा जस्तो फरफर गरेको झ्यालको मैलोपर्दा जो सफा हुनु र मैलो हुनुले कुनै फरक पर्दैन, पानीका थोपा नचुहिने धारा जस्तै चरप्प सुकेको थियो मेरो ओठ सायद सपनामा गरेको रेलको यात्राले होला ।

रेडियो अन गरेँ, कायकैरन आइरहेको छ । समाचारमा भन्दैथियो जाजारकोटमा स्वाइनफ्लुको कारणले, १०० औँ को मृत्यु, तराइमा चलिरहेको आन्दोलनमा पाँचको मृत्यु र दर्जनौँ घाइते, स्थीति तनाव ग्रस्त, कुन्नी कता हो सात बर्षिया बालिकाको बलात्कार गरी हत्या, कति तितो थियो यथार्थ । स्वाइफ्लुको भन्दा डर थियो यथार्थको ।

कति खुशि थिए म पाँच मिनेट अगाडि सम्म, यथार्थमा सबै भताभुङ्ग भएको थियो । आजभोलि त म, नेताले बाँडेको सपनामै रमाइरहेको छु र अझै रमाउन चाहान्छु । त्यसैले म अझ जाग्न चाहान्छु ।
(विर्घा ४ घरीपोखरा )