जगत रंगको होलीमा रमाउदा मित्र विजय अश्रुधाराले पुरीयो । केही दिनअघिसम्मको औधी खुसी छिटै शोकमा वदलीयो । एउटा अपूरणीय क्षतीले विजयलाई जीवनभर गांजेर गयो । नावालकले मातृत्व गुमायो, परिवारले असल सदस्य गुमायो, समाजले सरल, सौम्य र मृदुभाषी दिपालाई गुमायो ।
“वनै खायो डढेलाले मनै खायो यै मोरीको पापी मायाले
भोक पनि छैन मलाई तिर्खा पनि छैन….”
भन्दै लगनाका चौपारी पल्तीर शुरेश म र विजय वेला वेला जंगलै थर्किनी गरी एक साथ गाउथ्यौ । केही वर्ष मात्र अगाडीका ति दिन रमणीय थिए, रंगीन थिए ।
व्यवहारिकताको जंजालमा म मात्र होइन मित्र विजय र शुरेश पनि वेरिए । दिनहरु औपचारिकतामा घेरीए । भेटघाट पातलीए, कार्यव्यस्तता वढे, व्यवसायीकता वाक्लीए ।
विजय र हामी एउटा नमिठो रिक्ततामा पुरीएको केही दिन नवित्दै त्यस क्षेत्रका समाजसेवी मिर्मीका वेद प्रकाश भट्राइको असामयीक निधन भयो । वामपन्थी विचारधारावाट निकट रहेका वेदे दाई हाम्रा लागि मिथकीय पात्र हुनुहुन्थ्यो । केटाकेटी छदा सुनिने गुल्मीका तेले र वेसारेका जुडुवा पात्रका कथा जस्तै । वारी स्यागंजामा छापको रेशम र मिर्मीका वेदेको नाम खुव चल्तीमा थियो ।
वलशाली वेदे दाई यस्ता छन रे उस्ता छन रे! वेदेले त रागालाई पनि लडाइदिन सक्छन रे, एउटा सिंगै वोकाको मासु खान्छन रे ! जत्रो थाम पनि उचाल्न सक्छन रे । कसैले नसकेको ढुंगो उचाल्छन रे । यस्ता मिथकीय पगरी गुथाइएका वेदे दाई सामाजीक काममा अग्रणी थिए । मिर्मीका स्थानीय भएपनि जिल्लाकै राजनीतिमा उपस्थिति जनाइरहने उनी विर्घातिर वाक्लो आउजाउ गर्नेमा पर्दथे ।
जनता मावीका पूर्व विद्यार्थी रहेका उनी पूर्व विद्यार्थी गठनमा पनि सक्रिय रुपमा लागेका थिए । राजनैतिक गतिविधिमा सक्रिय रहेका वेला स्यागंजाको कार्यक्रममा सहभागी भएर फर्किदा वालिगंमा वेदे दाईलाई हृदयघात भएको थियो । उपचारकालागि पोखराको मणिपाल हुदै काठमाण्डौ ल्याइएका वेदे दाई होसमा आउन सक्नुभएन ।
आफ्नै जन्मस्थान मिर्मीमा उंहाको भावपूर्ण अन्त्येष्टी भएको थियो ।
मृत आत्माको चीर शान्तिको कामना ।

“आज पौर्न जाम” आरुका फेदमुन्तिर वसेको गक्रुंगां यग्गेले भन्यो । जानी भा जाम पुच्छारको डोलले हातको धुलो टक्टक्याउदै सहमती जनायो । टोलीमा मरेंगदा शिव र म छुट्ने कुरै भएर । हाफ टाइम पछाडी पढाइ छोडेर पौडीन जाने हामी पौडी वाजको सानो समुह थियो । चैत वैशाखको खडेरीमा चिसो पानीमा डुवुल्की लगाउनु कम्ता मजा आउथेन । त्यसैले त जान्ने कालीमा नजान्ने ढोवलामा डुवुल्की लगाउथे ।
कुलुम नारन,महेश र गैरावारी सानुहरु छाती फुलाएर हिड्ने वेला थियो त्यो । केटाहरु छोटामोटा पुस अप, सिट अप सिकेपछि छाती ठुलै भएजसरी फुलाएर हिड्थे । केटाहरुका अनेक रुची थिए त्यो वेला । कोही वर्फी वेच्थे त कोही टारीका खेतमा अंकरा टिप्न निस्कन्थे, कोही कुलाका वाहाद पौडिन पुग्थे त कोही कटुस खोज्न यंगुदी ।
पारीका त पौरिन माछा जस्ता हुन्छन अरे । केटाहरुले गंगा भवन अगाडी घाम ताप्न वस्दा, या करविरका रुखमुनी वसेका वेला गफ लाउथे । हुन पनि ठेगान नभएको पुल तरेर पढ्न आउन पर्ने भएपछि गुल्मीको पंहादी, धुसेनी,चेहेमी, ठुलो लुम्पेकर वक्केवा वाट आउने अधिंकाश विद्यार्थीहरु कालीमा डाइभ लएरै विर्घा आउथे जमावी पढ्न ।
वारी र पारीको मनौवेज्ञानिक विभाजन थियो त्यो वेला । अखिलकाले पारीका प्रति सहानुभूति राख्थे भने नेविसंघ पट्टीकाले पारीकालाई दुस्मनै ठान्थे । पारीका चल्ता पुर्जा थिए सिद्धिचरण, रवीलाल, ओल वहादुरहरु । उनीहरुकै छत्रछांयामा संगठीत पारीकाले वारीका सोझा सिधा माथी वल प्रयोग गर्न त्यति हिच्कीचाउदैनथे । हुनत पारीका भएपनि हाम्रा नजिकका मित्रहरु गोपाल, विष्णु, नन्द, कुष्ण, नरेश भने मिजासिला र मिलनसार नै थिए ।
नेवीसंघ र अखिल दुइ धारमा भएको वेला हो की डांडाको शोभाखर टाइम टाइममा आक्रमणमा परेको नमिठो संझना भने आइरहन्छ ।
प्रत्येक क्लासका अन्तिम वेन्चमा वस्ने केही जीद्दीहरुको समूह पनि हुन्थ्यो । सरल सिकाइमा लाग्ने डिल्ली सर, झवी सर र कपिलदेव सरहरुको टाउको दुखाई यही समूह थियो । कहिले वल चोर्ने त कहिले कपिलसरको सिठी चोर्ने समूहले वेला वेला स्कुलमा हंगामा मच्चाइ रहन्थ्यो ।
चक लुकाउने त डस्टर फल्दिने देखि सरलाई पुच्छर वनाइदिन समेत यीनीहरु प्छि पर्दैनथे ।
दिउसो १ नवज्दै भिमकुमारकोमा या युगराजकोमा चुकौनी खान जानेमा केटाहरुमात्र होइन केटीहरुपनि खुवै थिए । चुकौनी ठेक्कामा वाटा नै किनेर खानेहरुपनि हुन्थे आकल झुकल । विद्यार्थीमात्र होइन चुकौनी खान सरहरु पनि जोसिन्थे । वलराम सर, धर्मराज सर चूकौनी वढि खानेमा पर्दथे ।
१ वजेको हाफ टाइम पछिको पढाइ केही सोझा र इमान्दार विद्यार्थीलाई मात्र हुन्थ्यो । धेरै विद्यार्थी हाप टाइम पछाडी घर तिरै हुर्रिन्थे । तास देखि पौडी खेल्नेहरु हाफ टाइम पछाडी कमै भेटिन्थे ।
समय वदलीएको छ । हुनत कालीको पानी पनि धेरै वगी सकेको छ । हिजका स्कुलेसाथीहरु व्यवहारिक जीवनमा प्रवेश नगरेका अव वांकी छैनन । यद्यपि स्मृतिहरु ताजै छन । चैते हुरीमा स्कुलको मेवा भांचीदा त्यसैले लागेका वर्राचौरका भिम हुन या, ताल ताल कतार वाली वाली साउदी भनेर मध्यपूर्वको समृति उकेल्ने पुच्छारका डोल हुन । स्कुले वेला रमाइलो गर्न कैनडांडा आउने पिताम्वर बाका शोभाखर हुन या भुष्टुंगमा पसल राखेका गक्रुंगाका भिम हुन, गुप्तवहादुरका भाइ खुमवहादुर हुन, डांडाकी विमला हुन या, पुच्छारकी रेनुका, खरालकी यमकला हुन या पारीकी भगवती सवै फरक भूमिकामा छन । यद्यपि स्मृतिमा आइरहने यी मित्रहरु स्कुलको संझना आउने वित्तिकै स्मृतिका परेलीमा टिल्पीलिन आइ पुग्दछन ।

स्मृतिवाट इतिहासलाई नियाल्नुको मजा नै वेग्लै हुन्छ । त्यसका लागि उपयुक्त वातावरण र यथेस्ट समय भने चाहिन्छ । समयको नियतिले जसलाई जंहा पुर्याएपनि सवैका लागि विगत मिठो हुन्छ । कसैले व्यक्त गर्ला त कसैले मनमै सांची रहला ।
प्रिय पर्वहरुमध्ये शिवरात्री मेरा लागि एक हो । शिवरात्रीमा भांग, धतुरो र नशा जन्य पदार्थ लिनै पर्छ भन्ने केही छैन । हिन्दु दर्शनका विभिन्न सम्प्रदाय मध्ये शैव सम्प्रदायका पनि खास गरी कालमुख र अघोरी सम्प्रदायका लागि यो विशेष पर्व वन्दछ । आराध्य देव पशुपतिको दर्शन आराधाना र जप, तप तथा भजन गरी मनाइने यो पर्वमा देश विदेशका अनेक भेष, भाषा र भंगीमाका साधुहरु भेट्ने अनुपम अवसर हो शिवरात्री ।
शिवरात्रीका संझनाहरु आउदा विश्वविद्यालय क्याम्पस कीर्तिपुर होस्टेलका रमाइला दिनहरु स्मृतिमा आइरहन्छन । कीर्तिपुर होस्टेल मानव निकुन्जको रुपमा रहेको थियो । २०६१÷६२ साल तिर स्नातकोत्तर पढाइका शिलशिलामा म पनि केही महिना होस्टेलको पांहुना भएको थिए ।
होस्टेलका जिग्रीहरु थिए पन्डीत उर्फ शुन्दर, वमे उर्फ अस्विन, चैट अर्थात हरि दाई,गुड्डू उर्फ सुर्जेमान, कवी उर्फ निर्मल, विमल दाई उर्फ वावुराम अर्याल,वड्डा उर्फ उत्तम पौडेल र मैनालीहरु । जिग्रीहरुको सल्लाह अनुसार टोली कहिले पुरानो वानेश्वरको डांडाको गुरुकुल त कहिले पशूपतीका श्लेश्मान्तक वन तिर विचरण गथ्र्यौ । उमेर थियो, आकांक्षा थियो, अवसर थियो र थियो ठुलो सपना ।
थिएन त केवल मनग्गे खर्च गर्ने क्षमता, होसियारी र औपचारिकता । यद्यपि ती दिन रमाइला थिए । आज भन्दा कति हो कति ज्यादा । कालो पदार्थ प्रतिको रुची र आकर्षणले आधां रात्री पनि साथीहरुले विउझाउथे । राजा ज्ञानेन्द्रको प्रत्यक्ष शासन काल, होस्टेलमा वस्ने प्रतिको प्रहरीको हेराइ । यी सवै कारणले जोखिम पूर्ण भएपनि होस्टेलको वसाई रमाइलै थियो । होस्टेलमा वस्ने दौतरीहरुको प्रिय पर्व शिवरात्रीमा पशुपति पुगेर प्रसाद खानु, कीर्तिपुर फर्केर महिनावारी खाना खुवाउने होटलमा अविराम खाना खानु खुव रमाइलो हुन्थ्यो ।
हुनत मित्रहरुका प्रिय चिजहरु हेस्टेलको वरी परी नभएका होइनन । त्यही मेसोमा अर्को आर्कषणको पात्र आइपुग्यो व्रिजेश । दक्षीण अफ्रिकाको तातो हावा खाएर फर्केको व्रिजेशले हाम्रा अगाडी तिलस्मी कथा सुनाउन र उट्पट्यागं कर्म गर्न केही वांकी राखेन ।
व्रिजेश हुन्जेल विक्री भन्डारका धेरै कपहरु होस्टेल भित्रिए । अनेक किस्साको धनी व्रिजेशले उत्तम पौडेलको मन भने राम्रै जित्यो । केही सापटी समेत फुत्काएर अलप भएको व्रिजेश यो धर्तीमा रहे नरहेको केही खवर पाइएन ।
शिवरात्रीका सखाहरु अहिले देश विदेश अनेक ठांउमा रमाएका छन । पारिवारिक र व्यवहारिक जिम्मेवारीले भाइ साथीहरु संग भेट नभएपनि ति तमाम आकांक्षा वोकेका मित्रहरु जीवनका उकाली ओरालीमा कतै छन । कोही शिखरमा पुगेर थकाइ मार्दै होलान त कोही उकालो चढ्दै होलान । जंहा जसरी रहेपनि वारवार याद आइरहने मित्रहरुको संझना शिवरात्रीको मेसोमा झन गाढा वनेर आउछ ।

तोरी फुल्यो धर्ती रमाइलोः मिर्मिै फांट । जुन विर्घाको प्रवेशद्धार पनि हो ।
मिर्मी वाट पल्तीर लाग्ने वित्तिकै दुइवटा डोजर वाटो विस्तार गर्न व्यस्त छन । धुलो उडाउदै जिपहरु हुइकीइ रहेका छन । खेत वारीहरुमा कतै कतै हरियाली भएपनि हिंउदको झल्को दिनेगरी वाझै छन । विहावारी र पूजा आजा अविराम जारी छन । हिंउदको मानु घरमै नखाएपनि दिन विताउन गार्हो छैन । कुल पुजाहरु अनेक चरणमा जारी छन । कोटाले, वोली पांडे र वोसाहरुका फरक फरक भएपनि अहिले त टोल र परिवारै पिच्छे कुल पुजा भएका छन । कुल पुजाको प्रसाद पाहुना, महिलालाई दिन र घर भित्र लानु हुदैन भन्ने पुरानो मान्यता रहेपनि डोरी टागेर झ्यालवाट भित्र्याउने नौलो चलन शुरु भएको छ । केटी मान्छेलाई दियो वालेको नदेखाएपनि प्रसादमा भने कुनै रोक तोक छैन । कुल पुजा पछि विहावारी, व्रतवन्ध र अन्य पुन्य कर्महरु गर्नु हुदैन भन्ने मान्यताले वर्षको अन्तिममा र पछिल्लो लगनमा कुल पुजा गर्ने चलन रहेको छ ।

विवाहको रौनकः विवाहका लागि सिंगारीएका घर । फागुनको लगनमा धेरै को जोडी वाधींएको छ ।
हतार हतार यात्रावाट कुलुपुजाकालागि विर्घा पुगेको म कुलपुजाको सक्रिय सहभागीता पछि हतार हतारैमा फर्कीएको छु । विहावारी र निमन्त्रणका चांग हुदा पनि विर्घा वस्न नपाउदा थकथकी लागेको छ । लामो तनाव अन्त्य गर्न विहानै उदाएका घाम परेका विर्घाका सम्मा फांट र आलमदेवी रहेको लसर्घाको डांडो हेरे पछि कतै जानु पर्दैन ।

पंचवलीको चटारोः आलमदेवीमा पंचवलीका लागि हिड्दै श्रद्धालुहरु ।

कुल पुजामा श्रघालुः ३ वर्षको एक पल्ट हुने कुल पुजामा पान्डे परिवार । आजकल घरै पिच्छेका कुल पुजा हुने गरेका छन ।

पुजा पछीको प्रसादः कुल पुजामा सहभागीपुजा समापन पछि प्रसाद खादै ।

भाइ साथीका गफगाफः खान पिन पछि गफिदै दौतरीहरु ।

कच्ची वाटोको सवारीः ट्याक्टरमा चढेर गन्तव्यमा जादै यात्रु ।

गांउ सेवा परिवारले आगामी चैत्र महिना भरी साधारणसभा गर्ने भएको छ । यही मंगलवार सम्पन्न परिवारको वैठकले संस्थाको स्मारिका काली गन्डकी प्रकाशन गर्ने तथा साधारण सभा गर्ने निर्णय गरेको हो । विंसं २०४१ वैशाख ३ गते जिल्ला प्रशासन कार्यालय स्यागंजामा विधिवत रुपमा दर्ता भएको गांउ सेवा परिवार यस प्रकृतिको नेपालकै दोश्रो सामाजिक संस्था हो ।
परिवारका महासचिव डा. धन वहादुर रानाको अध्यक्षतामा सिंहदरवार स्थित संघीय मामिला तथा स्थानीय विकास मन्त्रालयमा सम्पन्न वैठकमा त्यस क्षेत्रका अगुवाहरुको उपस्थिति रहेको थियो । वैठकमा सचिव टोक राज पान्डे तथा सदस्यहरु दामोदर पान्डे, ठानेश्वर पान्डे र यज्ञ पान्डे उपस्थित हुनुहुन्थ्यो । पूर्व सचिवद्धय शंकर प्रसाद पान्डे, आत्माराम पान्डे, सह प्राध्यापक दुर्गा प्रसाद पान्डे, सहसचिव रेश्मीराज पान्डे, राष्ट्र वैंकका कार्यकारी निर्देशक शिवनाथ पान्डे, उपसचिवद्धय राम प्रसाद पान्डे र तारा प्रसाद पान्डे, शेरजंग राना र राजेन्द्र पान्डेको समेत वैठकमा उपस्थिति रहेको थियो ।
वैठकले कार्यतालिका पारित गर्दै आगामी हप्ता भित्र लेख रचना शंकलन विज्ञापन ंशंलन र तयारी गरी फाल्गुण महिना भित्र काली गन्डकी स्मारिका प्रकाशन गरी चैत्र महिना भरी साधारण सभा गर्ने निर्णय गरेको छ । वैठकले कालीगण्डकी स्मारिका प्रकाशन सम्वन्धी जिम्मा राजेन्द्र पान्डेलाई प्रदान गरेको छ ।

सालै जो पानी खायो वाघैलेः साथीहरुसंग थपडी वजाउदै मदन राना ।
कक्षा ५ पास गरेर कक्षा ६ का लागि जनता मावी जानु वेग्लै शान थियो त्यो वेला । ए अर्चले पढ्ने भइस भनेर गांउ घरेले तथा आफ्ना सिनियरहरुले दिने कम्प्लीमेन्टले कम्ता आनन्द दिन्थेन । विर्घामा रहेका भवानी र जनतामावी मध्ये वैघा तिर भवानी लोकप्रीय र पायकमा थियो भने विर्घातिर जनतामावी ।
हामी मौला कइन्डाडा र कट्टीका केटाकेटी जनतामावी तिरै जान्थ्यौ । हामी पढी राखेको जनताप्रावी कट्टी भन्दा जनतामावी कता हो कता ठूलो थियो । त्यहाका वेन्च डेस्क र पढाउने सरहरुको काइदा नै वेग्लै थियो । त्यसैले अर्चले सम्म पुग्नु फूर्ती वढ्नु थियो र नंया साथी वनाउने मौका पनि थियो । त्यतिवेला जमावीमा गुल्मीको पंहादी, धुसेनी, चेहेमी, लुम्पेक, हर्मीचौर र मिर्मीसम्मवाट पनि विद्यार्थीहरु आउथे ।
हामी फुच्चे केटाहरु गन्डकी पारी गुल्मीवाट आउनेलाई पारीका भनेर चिन्थ्यौ र उनीहरुको एकतावाट प्रभावीत पनि । अर्चले पढ्न जाने कक्षा ६ का फुच्चेहरु पारीका केटाहरुको पिटाइ नखाने कमै होलान । माने र शिवेले त सरलाई पनि पिट्छन गरेः हाम्रा सामु चर्चा हुन्थ्यो । अव सरलाई नै हात हाल्न पछि नपर्ने केटाहरुवाट हामीले पिटाइ खानु त नौलो थिएन ।
त्यति वेला स्कुलमा हर हिउदे छुट्टीसंगै हुने अखिल नेवीसंघको लडाइ नियमित नै थियो । नैन वहादुर, लालु वीक, देउ वहादुर वारीवाट र पारीवाट खिमे, माने, शिवे हरुको लडाइ चली रहन्थ्यो । अखिलको आक्रमणवाट जोगिन वैघाका मगर केटाहरु वोलाउन विर्घेली वाहुन केटाहरु तारन्तार गइ रहन्थे । विर्घा मुल भएरपनि होला अर्चले शुन्दर, राजु हरुको कामनै वैघा जानु केटा वोलाउनु हुन्थ्यो ।
दिनदिनै वोलाउन अप्ठेरो परेपछि विर्घातिरका केटाहरुले जुक्ती निकाले वैघा तिरका केही मगर केटाहरुलाई जमावीमा स्थायी भर्ना गराउने । त्यसै जुक्ती स्वरुप पारीको केटाहरुको पिटाइवाट जोगाउन दुत वनेर आइपुगे मदन, रेम वहादुर र महेश ।
अरुको तुलनामा मेरो क्लासको सहपाठी भएरपनि होला मदन मेरो नजिकको मित्र मन्डलीमा आइपुग्यो । सरल र सहयोगी मदन स्कुलका शुरुका दिनमा लजालु पनि थियो । उसको पढाइ भन्दापनि पारीका केटाहरुको पिटाइवाट जोगाउने हाम्रो रक्षा कवच थियो मदन । ठूलो जिउडालको मदन हेर्दापनि आकर्षक थियो ।पढाइमा भन्दा केटाहरुको सुरक्षामा वढि ध्यान दिएर होला मदन पढाइमा भने सामान्य थियो । कति पल्ट एक्जाममा मेरो र मदनको सिट एउटै पर्दा हामी बीच सहकार्य पनि भएको थियो । कपी हेर्न नदिए होडलो गर्ला भन्ने डरले होला हाम्ले अगाडी पछाडी हेरे सिट चेन्ज गर्दिने सरहरु मदनले कपी नै सारेको भेटेपनि नदेखे जस्तो गर्थे ।
पढाइको शिलशिला संगै मदन र म एसएलसी पछि छुट्टीयौ । मदनले पढाइलाई निरन्तरता दिएन भने म पाल्पा कलेज पढ्न झरे । मदन केही समय विदेश तिर रहेको थियो । बीचमा खासै भेट हुन नसकेको मदन कहिले कांही कट्टीको शहकारी तिर आउ जाउ गरेको खवर पाएपनि प्रत्यक्ष भेट हुन भने सकेन । परिवार सहित घ्यागंसिगं खरकमा रहेको मदन स्मृतिको कुनामा ओझेल परेर रहेको वेला एक्कासी तस्वीरमा भने देखा पर्यो । पछिल्लो समयको श्रृजनशिल भाई विष्णु थापाले खिचेका विर्घाका अनेक तस्विर मध्ये मगर नाचको फोटामो सहपाठीसंग ताली वजाएको मदन देखा पर्यो । अली छिप्पीएको मदनको तस्वीर भएपनि मेरो स्मृतिमा रहेको त्यही लजालु, त्यही खाइलाग्दो जिउडालको र हामी फुच्चेहरुलाई पारीका गोपाल, किस्ने र नन्देहरुसंग जोगाउने मदन धेरै वेर आइरह्यो ।
स्कुले जीवनका अनेक मित्रहरु अनेक शिखरमा चढ्दै होलान । कतिपय आफ्नै व्यवहारीक र पारीवारीक जीवनमा रमाइरहेका होलान, मेरो स्मृतिमा भने त्यही घर्ती रमेश, मदन, गक्रुंगाका यग्गे, विजय, भिम, गहलामको धु्रर्व, तुल्सीराम, डिल्ली नारायण, वर्राचौरको भिम, डिल्लीनारायण, वइघेली किस्न, शोभाखर, दिपक, केदार,पारीकी भगवती र पुच्छारकी रिम कुमारीहरुको पुरानो स्मृति घरी घरी आइरहन्छ ।

तानसेन भनेर चिनिने पाल्पाको सदरमुकामलाइ जनवोलीमा तान्छिन पनि भनिन्छ । हुनत आजभोली यसमा सुधार आएको होला यद्यपि मेरो पाल्पा अध्ययनताका यो तान्छिनसंग अनेक स्मृतिहरु जोडिएकाले त्यसका केही दृष्यहरु ।
बल्झिएछ यी घाउहरू
कता कता दुखे झै हुन्छ !
शीतलपाटी मुलढोका
चीसो मुहान सुके झै हुन्छ !
सपनाको यो यात्रामा
गन्तव्य अझै भेट्न सकिन
मुटुमा लागेको यो पुरानो घाउ
बल्झिरहन्छ मेट्न सकिन !
(लक्ष्मण देवकोटाका)पंक्ति जस्तै तानसेनको स्मृर्ती वेला वेला आइरहन्छ । अहिले कस्तो होला तान्छिन् घरीघरी एक्लै उराठ लाग्छ, तान्छिन् सम्झेर, तान्छिनकालका मित्रहरु संझेर।

वावालाई किन मेसिन भनेको? ५ वर्षे छोरीले मेरो पक्षवाट सविनासंग प्रतिकार गरी । हुनत सविनाले पछिल्लो दैनिकी देखेर गरेको कमेन्ट मेरो गतिविधि नसुहाउदो पनि होइन । कहिले कांही यसरी त चल्दैन थोरै दैनिकीलाई चेन्ज गर्नु पर्छ भन्ने नलागेको होइन तर सवै कुरा आफ्नो वसमा मात्र नहुदो रहेछ । हर विहान ५ वजेवाट शुरु हुने दैनीकी वेलुका झन्डै ८ वजे सार्वजनिक सवारीमा झुन्डीएर घर पुग्दा लखतरान भएको हुन्छ । न केही मिठा कुरा न केही नविनतम प्लानहरु, एकलकाटे र एकलास जिन्दगी देखेपछि परिवारका सदस्य पनि नरिसाउन कसरी ।
* * * *
एउटै र एकल प्रकारको दैनिकीमा चलेपछि मानिसका सृजनशिलताहरु मर्दा रहेछन त्यसको जीवन्त साक्षी म भएको छु । लाभ हानीका अनेक श्रृखंलाहरु, तिव्र जनसम्पर्क, अपेक्षीत हरुलाई दिइने उत्तरहरु यी विषयले मानीसलाई मेसिन गराउन कुनै आइतवार नलाग्दो रहेछ ।
प्रकृतिसंग रमाउने, एकान्तिक यात्रामा निस्कने , कुनै सिद्ध पुरष वा साधु सन्तसंगका सामिप्यतामा रमाउने म पुरै एकलकाटै भएको झन्डै ४ महिना पुरा भएछ । यस बीचमा परिक्षाका तनावहरु, कार्यालय र अध्यापनका समय व्यवस्थापनले कुनै नविन वा श्रृजनात्मक काम गर्न दिएनन । सार्वजनिक सेवा प्रवाह, सार्वजनिक व्यवस्थापन वा संविधानवादका सिद्धान्तका ठेलीले कुनै गम्भीर पुस्तक समेत पढ्न पाइएन । हलमा पुग्न नपाएपछि काखे कम्प्युटरको पर्दामा समेत कुनै नंया फिल्म हेर्न पाएइन ।
* * * *
न पूर्व विद्यार्थी समाजका वैठकमा पुग्न पाइयो न गांउ सेवा परिवारको। व्यवहारले मित्र मन्डली र सुभेच्छुकहरु बीचमा स्वार्थी परिचय उभिए होला भन्ने डर लाग्छ ।
७२ कटेर ७३ मा पाइला टेक्दै गरेकी वृद्ध आमा एक्लै गांउमा सुसाउनुहुन्छ । सकन्जरी यतै वस्छु वजार हाम्लाई का रमाइलो लाउछर । आमा फोनमा भन्नुहुन्छ । थाहा छ आमा अस्ताउदो सूर्य हुन उनीसंगका अवका प्रत्येक समयहरु विशेष हुन । पुर्वार्धकी छोरी र उत्तरार्धकी आमा दुवैकालागि मेरो समय महत्वपूर्ण छ । सविनाकालागी त वांकी जीवन छ ।
* * * *
यो सिजनमा त माघको न्यानो ताप्दै टांकीचौरको उकालो चढ्नुको मजै वेग्लै हुन्छ । हिंउदे गोरसको ढाकनी खानु वा जन्ते वोकाको तात्तातो झोलको महत्व नै वेग्लै हुन्छ यो सिजनमा । शुदुर अतितमा ती सवै अनुभवहरु छन । तर वर्तमान रित्तो छ । स्मृतिले मात्र दिन काट्न मुस्कील हुदो रहेछ । शुन्दुर भविष्यको खोजीमा दुर दराजका देशमा वसेर पसिना वगाउने मित्रहरु र स्वदेशमा रहेपनि शुदुर अतितले घोचीरहने हामी बीच ठुलो अन्तर छैन यी कुराहरुमा । २ वर्ष दुख गरेर २ महिनाको छुट्टीमा आउनेले वरु अली धेरै गांउ वुझ्ला हामी वर्षको एक वार दशैका गोडा तीनेक दिन गांउमा झल्कीनेलाई खसीयत अझै थाहा हुदैन ।
चुच्चे ढुंगो उही टुंगो भने जस्तै जो जंहावाट आयो उसलाई त्यही प्यारो हुदो रहेछ । दुख किन नहोस सवैलाई आफ्नै विगत प्यारो लाग्दो रहेछ । तिनै शुदुर विगतलाई संझदा भोली नै हिडौ जस्तो लाग्छ तर अनेक उल्झनले कंहा त्यस्तो मेसो मिलाउछन र? शिवलाल, गन वहादुर दाई वा लुंछेली गणेश दाई र चिन्तामणी दाईहरुसंगका सहकार्यहरु झल्झली आखैमा नाच्छन तर वाधक वनेका छन समयहरु ।

लामा लामा खुट्टा भएको टिकाराम…. भन्दै कक्षा १० को गणीत पढाउदा उदाहरण दिने टिकाराम सर हाम्रो स्मृतिमा मात्र रहेको पनि १०० दिन कटीसकेको छ । विर्घा खारडांडामा जन्मीएर लामो समय शिक्षण पेशामा रहेका टिकाराम सरले सिकाएको जोड घटाउ पढेर हामी जीवनको जोड घटाउको यो चरणमा आएका छौ । वान्की मिलाएर अक्षर लेख्न सिपालु सरले असल मानीस वन भन्ने शन्देस सवैलाई दिनुभयो ।
स्वास्थ्यका कारण जीवनको उत्तरार्धमा कठिनाइ भोगेका टिकाराम सर पछिल्लो समय मधेश वसाइ जानुभएको थियो । सकुन्जेल जनतामावी र यसका विद्यार्थीको सेवामा खटीएका सरसंगका अनेक स्मृतिहरु तजै छन । लामो तर गम्भिर वोलीका सर प्रिय गुरुहरु मध्ये अग्रणी हुनुहुन्थ्यो । परिवार मधेशमा रहेपनि एक्लै विर्घामा अध्यापनमा रहेका सर नेपाली अक्षर लेख्दा एकलाखेको वान्की मिलाउन खप्पीस हुनुहुन्थ्यो । हामी ९÷१० कक्षाका विद्यार्थी छदा सरका यस्तै वान्की चोरेर राम्रा अक्षर लेख्ने प्रतिस्पर्धामा हुन्थ्यौ । तर कंहाका सरका अक्षर कंहाका हाम्रा । जीवनका जोड घटाउ मात्र होइन क्यालियोग्राफी राम्रो वनाउन पनि सरको अभिन्न योगदान छ ।
सरसंगको मेरो पहिलो मुलाकात राम्रो नभएपनि पछिल्ला दिनमा मलाई माया गर्ने र मैले श्रद्धा गर्ने टिकाराम सर गएको दशैको आसपास स्वर्गे हुनुभएको थियो । स्मृतका कुनामा रहीरहने प्रिय सरसंगको पहिलो संझनाका रुपमा चेस चोरीको घटना स्मृतिमा ताजै छ । हामी ७÷८ कक्षामा पढ्दा चेस खेल खुवै लोकप्रिय थियो । भलीवल हाम्रो भागमा नपरेपछि चेस हाम्रो सजिलो रोजाइ थियो । भलीवल त गुप्त वहादुर वी.क. रवी राहाडी, वाइ पी पान्डेहरुको पेवा जस्तै थियो । फेरी १० कक्षामा पढ्ने वलिष्ट र लाठेहरुका अगाडी हाम्रो के चान्स । त्यसैले कोही लुडो कोही चेस खेलेर सानो कक्षाका साथीभाइहरु दिउसाको व्रेकको १ घन्टा कटाइन्थ्यो ।
यसै मेसोमा स्कुलका खेल सामाग्री प्रति हामी छुच्चा केटाहरुको कुदृष्टी फैलीएको थियो । खेलका सामाग्री चोरी गरी घर लान पल्केका केटाहरुको हुलमा म पनि मिसिन पगेर घर लगे जनतामावीको चेस वोर्ड । यो कुरा थाहा पाएका टिकाराम सरले अर्को दिन मलाई एकान्तमा सोेध्नुभयो
किन चेस वोर्ड घर लगिस ?
सरको सोधाइले अली झस्कीएको मैले आफ्नो वचाउ गरेः सर सवैले लुडो, घल लछन त्यइ भर मैले पनि चेस वोर्ड लकोहुम सर ।
सर झेक्कीनु भयोः अरुले जे गर्छन त्यइ गर्नी? तेसोभा वलाममा मान्छे मार्याछन त पनि मार्दै हिड्छस की?
सरको अनपेक्षीत सोधाइले अवाक भएको मेरा ओठ कापे, आतं थर्थरायो र हात जोडेर भने सर भोली ल्याउछु ।
मेरा कांपेका ओठ, झरेका आशुका धारा, थर्थराएको शरिर हेरेर सरले भन्नुभयो ः हुन्छ तेसभा भोली ल्याएस ।
मेरो वोली फुटेन टाउको मात्र हल्लाए ।
सरको थुराइले होस गुम भएको मेरालागि त्यस दिन ४ वजाउन पनि मुस्किल भयो । जेन तेन ४ वजाएर घर पुगेको मैले नविर्सेर चेस वोर्ड त्यसै दिन झोलामा हांले । भोली कति वेला स्कुल पुगेर चेस वोर्ड टिकाराम सरलाई दिउला भन्ने हुटहुटीले त्यो रात मलाइ ठुलै शकस भयो । भोली पल्ट स्कुलमा पुगेर एक्लै भेटेर सरलाई त्यो चेस वोर्ड वुझाए । खेलकुद सर कपिलदेव भएपनि मेरो खराव वानी सुधार्नलाई टिकाराम सरले भूमिका खेल्नु भएको थियो ।
त्यही घटना पछि टिकारामसर मेरा अप्रिय हुनु पर्नेमा थप प्रिय हुदै जानु भयो । अली वढि नै गाली गरे जस्तो लागेर होला सरले मेरो थप ख्याल गर्न लाग्नु भयो । पटक पटक मेरा अग्रजहरुसंग मेरो विषयमा कुरा गर्ने सरको वानी प्रति धेरैले सरको त तिमीप्रति खास अनुराग नै छ भनेर वताइ रहन्थे । मेरो पी.एच डी. का क्रममा पनि अनेक मद्दत गरेका सरले सधै म र म जस्तै उन्य उंहाका विद्यार्थीलाई होस्याइ रहनु भयो ।
आफ्ना विद्यार्थीको सधै भलो चाहने टिकाराम सरले म र मजस्ता आफ्ना शिश्यलाई कहिल्यै गलत वाटोमा लाग्न दिनु भएन । सफल होइन असल वन भन्ने शनदेश दिने टिनै स्वर्गीय टिकाराम सरप्रति हार्दिक श्रद्धान्जली । ज्ञानको ज्योति छर्ने कर्म गरेर एक वारको जुनी विताएका तिनै सरको पवित्र आत्माले स्गर्वको वास गरोस । अलविदा टिकाराम सर ।

यतिवेला मध्य जाडोमा रहेको विर्घामा हिंउदका प्रशस्तै शंकेतहरु देखिएका छन । खेतवारी वाझैछन, घाम ताप्ने र गफ हाक्नेहरुको भिडभाडै छ पसल चोक र गफ अखडाहरुमा । हुनत यसैपनि विर्घाको वुढो चिनिन्न ढेंडुवाको वुढो चिनिन्न भन्ने उखान चलेका वेलामा जो कोही नौलो मान्छे पुगेपनि यो उखान चरितार्थ भएको पांउनेछ विर्घामा। वुढादेखि वयस्क मुखमा धुंवा उडाउदै चियाका कपमा हुन्छन, गफमा ।
विद्यालयका शिक्षक व्यस्त होलान अरु गांउमा खास काम केही छैन । विहावारी सकिए । भएका ठिटाहरु कित पढ्न काठमाण्डौ कि त रिंगेट कमाउन मलेशिया पुगेका छन , वचे खुचेकापनि अघिल्लो वर्ष खयारको कारोवर गरेर केही लाख हात लगाएपछि वुटोल तिर हिडेका छन जग्गाको कारोवारमा । पछिल्लो अनौपचारिक आंकडा अनुसार वुटवलमा रहेर जग्गाको कारोवार गर्नेहरु करिव ३ दर्जनको हाराहारीमा विर्घाली ठिटाहरु रहेको पाइयो । सके लगानी नसके दलाली राम्रै आयको मेलो भएको छ जग्गाको कारोवार ।
गांउमा वुढावुडी छन । जाडोको आक्रमणका निशाना ती वयलाइ केही भए मलाम जाने मान्छेकै मुस्किल पर्ला जस्तो छ विर्घामा ।
गांउमा केही विकासे कामहरु पनि भएका छन । करिव सवैजसो वडामा डोजरवाटो पुगेको छ । खानेपानीकालागि करोडको वजेट पर्यो भनेर केही राउन्ट मिटिंगपनि सकिएको छ । अरु त यथावतै छ गांउ । अ केही सालको लागि दुवै गएको लाहुरे घर फर्कीदा भने अचम्मै पर्नु पर्ने भएको छ विर्घा । मोवाइक धेरैका शान भएका छन । मोवाइलमा वात मार्यो मोटरवाइक कुदायो । गजवै भएको छ गांउ । गांको संझना गर्नेहरुकालागि गएको दशैताका लिइएको विर्घाको यो फाइल तस्विर ।