“असारै महिनामा पानी पर्यो रुझाउने
एक्लो यो मेरो मन कसरी वुझाउने
भन्थिन है मैच्यागंले रुदै वरर
नौ डांडा पारी छ कम्पनी शहर”
छुजागं डुक्पाको ओरिजीनल स्वर वजिरहेको छ ।
मीनभनको व्यस्त सडक देखिने मेरो झ्यालको पर्दामा सूस्तरी हावाले पर्दा ओल्टाइ पल्टाइ गरेको छ ।
झरीले होला सरोकारवाला नआइदिदा म नोष्टाल्जिक हुने मौका पाएको छु । हो यस्तै झरी पर्दा भयरथान तिरवाट कुलुकुल गर्दै भल वग्दै झरेको हेरेर म कलिलो वालकले मौलाको घरवाट शुदुर भविष्य केलाउथे । मकैका पात एकतमासले झरीको आवाजसंगै सुसाउदा म प्रकृतिसंगको सामाप्यिताले रोमान्टिक वन्थे ।
हो यस्तै झरीमा बाले कुलो काट्नुहुन्थ्यो र आमाले धानको विउ काढ्नुहुन्थ्यो । वासडांडे आवै, मौले रोमकुमारी भाउजु र कइन्डाडा सेती दिदीहरु छुपु छुपु धान रोप्न आउनुहुन्थ्यो । कामीगांउ देखि झरेको भल संग्रह भएको फेदी खन्डको पोखरो खुल्थ्यो र रोपाइले गति लिन्थ्यो । हर्मीचौरै दाईले आह आह गर्दै गोरु खेद्नु हुन्थ्यो । मौले ठुल्दाई वाक्लो ओठ माथीको मुस्कान च्याप्दै हाम्रो तिर झर्नुहुन्थ्यो । मरेग्दांमा यतिवटा गरा रोपे अरे भन्ने अरेका भनाई बीच हामीपनि रोपाइको कम्पिटिसनमा ओर्लन्थ्यौ ।
मैले नाम लिएका र मेरो अतितलाई, मेरो स्मृतिलाई ताजगी दिने धेरै पात्रहरु यस लोकमा हुनुहुन्न । बा जानुभएको पनि केही दशक भयो । मौले ठूल्दाई, हर्मीचौरे दाई यस धर्तीमा हुनुहुन्न । मौले रोमकुमारी भाउजु मधेश झरेको पनि वर्षाै भयो । यद्यपि हर झरीमा मेरा स्मृतिमा कामी गांउको भल, डिठ्ठाको फेदीखन्डको पोखरो, झरीका बीच भन्जिगंतिरवाट घासको भारी लिएर सुसेल्दै आउने शुरेश, कटहर पाके नपाकेको चियो गर्ने डिठ्ठा माधव आइरहन्छन ।
यो कंक्रिटको जंगलमा यति जकडिएको छ की अव यसको फन्दावाट फुत्कीन मलाई मुस्किल हुदै गएको छ । केही सुविधाहरु थपिए होलान तर जीवनको आनन्द त्यही वालापनमा छ । जंहा मेरो वालसखा रानाको सानु, वेके, सुरेश र पन्डित माइलाहरु छन । त्यहा पोखरो, मौलेका लिची र पन्डितका आंप छन ।
सुपारी आप, सचिवको चर्के आंप, लाहुरे बाको गरमे आंप मात्र होइन भन्जिगंतिरका लर्के आप र कटहरु पाक्ने यो झरीको सिजनमा म वतास झै वत्तिएका यी वेलगाम सवारी साधन हेरेर दिक्क भएको छु । म मात्रै होइन गांउमा वालापन विताउने सवैमा यस्तै भावना दगुर्छन । क्वालालम्पुरमा भेट भएको श्रीधर भन्छ के गर्नु काका विदेशको जीवन सहज भएपनि मनले मान्दैन । मन त गांउमै छ हर घडी । भाग्य अजमाउन जापान पुगेको गोविन्द फोनको अर्को टुंगोमा सुसाउछ ख्वै अंकल दशैमा त आउन पाइन्न होला ।
स्याल धपाउने देखि दुम्सी मार्ने सम्मका उपक्रममा गहिरामा म सैगै हुने शुरेश वतास एसोसियट्सको कामवाट थकित भएर फर्किदा पनि तिनै उमाकोटे आवै, तिनै शालिकराम जीवा र तिनै मलेइ आवैका विशेषता केलाइरहन्छन ।
यता मेरो कम्प्युटरमा स्वर्गीय शुनिल वर्देवा सुसाइरहेका छन…
“कोइ फर्काइदेउ त्यो मेरो वालापन
कोही फर्काइदेउ अतितका ती मिठा पल…”

“कलकत्तामा जस्ता राम्रा केटी त दुनीयामै हुदैनन” – मौले शालिकराम दाइले यसो भनीरहदा मेरो मन पनि हावा जसरी उडेर कलकत्ता पुग्यो । त्यति वेला चलनै थियो एसएसीको जांच दिएपछि लाहुर जाने । रिजल्ट आउन झन्डै ८ महिना लाग्ने भएपछि अधिकांश विद्यार्थीहरु लाहुर जाने धोको पुरा गर्थे ।
एसएलसीको पास रेट ज्यादै न्युन हुने त्यो समयमा अधिकांश लाहुर पुग्ने हरु उतै रमाउथे । लागेको व्याक दिने लेठो ज्यादै कमले मात्र गर्दथे । त्यसैले होला दिल्ली वम्वै र कलकत्ताका लाहुरेहरुको वहुमत थियो मेरो गांउमा । धेरैको सपना पढेर उन्नती गर्ने भन्दापनि लाहुर पुगेर जुल्फी लर्काउदै गांउ फर्कने हुन्थ्यो । लाहुरेको शान पनि थियो गांउमा । टिनका वाकसभरी लुगा, लर्केको कपाल, अच्छा लेकिन लवजको वोलीचाली, पासमा सलाई र चुरोटको वट्टा, भद्र भलादमीकालागि गडी मिश्री, कांधमा टेपरिकर्ड । त्यसैले होला लाहुरेलाई छोरी दिनेको लर्को लाग्थ्यो गांउमा ।
यसरी एसएलसी पछि लाहुर जानेमा मेरो टोलै भरीका थिए । मौले भुवन वम्वै, कोशल काका र कैनडांडा चिन्तामणी कलकत्ता, कैनडांडा नविन र टिकाराम वम्वै, दाई जनार्दन दिल्ली, खराल पुरुषोत्तम दिल्ली, मरेगंदा यज्ञ भान्जा दिल्ली, फेदी अशोक वम्वै, मौले गणेश वम्वै । अधिकांश लाहुर गइसकेका थिए । घुमघामपनि हुने यसो काम मिले २-४ पैसा पनि हुने । रिजल्ट आउने वेलासम्म घरफिर्ती पनि हुने । रमाइलै थियो लाहुरको चलन ।
२०५१ सालमा गल्यागंमा एसएलसी दिएर फर्केपछि मलाई पनि के गरु र कसो गरु भाको वेलामा कलकत्तावाट भर्खरै घरआएका मौले शालिकराम दाइको लाहुरको वर्णनले”उडी जांउ की गुडी जांउ” भयो मेरो मन पनि । “क्या वात गर्छौ यार कलकत्ताको दही र कुराउनी कसैले छुट्याउन सक्दैन । अरे यार कलकत्ताको जस्तो जुलेफी त सारा हिन्दुस्तानमा के दुनियामा वन्दैन । हावडाको पुल जस्तो राम्रो पुल त वेलायतमा पनि वनेको छैन । हाम्रो सेठको जस्तो भुडी त कसैको पनि छैन । हाम्रो मनिजरकी छोरी जत्तिकी राम्री त कोही पैदा पनि भएको छैन होला दुनीयामा ।” मौले शालिकराम दाइको वर्णन र कलकत्ताको आकर्षणले मलाई घरमा रात विताउन पनि गार्हो भइरहेको थियो । कतिवेला कलकत्ता पुगेर जेरी खांउला, कतिवेला हावडाको पुल हेरौला र कतिवेला मनिजरकी छोरी चिह्याउला जस्तो भइरहेको थियो ।
शालिकराम दाईका गफले लठ्ठीनेमा राना दुर्गा र म थियौ । दुर्गाका त बा पनि लामो समय कलकत्ता वसेका, एउटी फुपु पनि कलकत्तामा भएकीले, उसकालागि कुनै ठुलो विषय थिएन कलकत्ता । घरवाट सजिलै पठाउने । मेरा लागि भने त्यति सहज थिएन कलकत्ता । दिदी विहावारी भइवरी नर्सिगंको पढाइसमेत पुरा गरीसकेकी, दाई क्याम्पस पढ्न पाल्पा । घरमा वुढा बा र आमा मात्र । म कान्छो छोरो कसरी भागुं । सहमतिमा जान नपाउने । कस्तो विलखवन्द आइलाग्यो ।
हिड्ने दिन आउनै लाग्यो । शालिकराम दाई र दुर्गाको कुरा मिली हाल्यो । पालो मेरो थियो निश्चय गर्ने । रातभरी आमालो”लाहुर न जा । तलाई यतै किन्दीउला मिठा मिठा कुरा र लुगा” भन्दै आमाले विलय गर्नु भयो । ठिकै हो मपनि आमासंग लुट्पुटिए । होस कलकत्ता भने । ढिलो निद्रा पर्यो । साथीसंगको सल्लाह पनि याद आइरहेको थियो ।
विहान अध्यारैमा कइन्डाडा रुकवहादुर दाइले वोलाए “ए वाउ जानी हैनौ रई- मैले दुर्गालाई पुरर्याएर आए त ।” आफ्नो छोरा दुर्गालाई मौले शालिकरामकोमा पुर्याएर फर्केका राना रुकदाईले वोलाएका थिए मलाई । म केगर्नु आमाको सुक सुक रोकिएको थिएन । म भन्दा पहिल्यै आमा वोल्नु भयो “अउ हाम्रो कान्छो त जादैन अरे “।- ए ल भयो नी त । रुकदाई आफ्नै घरतिर लाग्नु भयो ।
आमापनि ढुक्क । अव छोरो लाहुर गएन । कान्छो छोरो घरमै वस्छ । वारीमा मोल वोक्न सघांउछ । आमा$$ भनेर वोलाउछ । विरंगदी घासकाट्न जांदा साथी दिन्छ । कैले कांही घिउ र तरकारी वोकेर तानछिन दाई दिदीलाई पुर्याएन जान्छ । आमा मख्ख । मख्ख परेकी आमा विहानै उठेर गोठल्याइ धन्दामा लाग्नु भयो । म भने अनेक उल्झनमा परे । के गरो कसो गरौ भइ राख्यो ।
मेरा मनमा अनेक कुरा खेले । कलकत्ताको दही र कुराउनी धेरैवेर मनमा आइरहे । जुलेवी र चिल्ला मोटर कार यता र उता गरे । म्यानेजरकी छोरी को मुस्कान मिस भयो । मनमा अनेक तर्कना खेल्दै गर्दा समय पनि वित्यो । शालिकराम दाई र दुर्गा कंहा पुगे होलान । अव म दौडे भेट्टाउला की नभेट्टाउला ।
* * *
एक्कासी शरिरमा जोश जांगर वढेर आयो । आमाको विलौना धुमिल भयो । साथी दौतरीसंग हिजो सांझमा गरेको प्लान हावी भयो । विस्तारै उठेर नंया भनेको पाइन्ट र टिसर्ट शरिरमा उनेर टाइगर चप्पल लगाएको म, मुख पनि नधोई मिर्मीरे घांममा आटीको उत्तर पट्टीको ढोकावाट झ्याम्म हाम फाले । आमा त गोठमा हुनुहुन्थ्यो । बाले देख्नुभयोकी जस्तो लाग्यो ? अंह कसैले देखेन । मौलको वाटो गुरुरु दौडेर गए म ।
एक्लै चप्पल पड्काउदै पाल्पा पुग्दा झन्डै ४ घन्टा लाग्यो । लाहुर हिडेको मान्छेको खल्तीमा जरायोको फोटो भएको १० को सेतो नोट मात्र थियो । भोकले आंत हरर्र भयो । टिमुरे पौवामा पुग्दा पसल्नीले भर्खर चुकौनी झान्दै थिइन । टिमुर फुराएको वास्ना नाकैमा ठोक्कीयो । खल्तीको दशको माया मरेर गयो । स्वामीको रुख फेदमा वसेर मैले अर्डर दिए । “साउनी एक प्लेट चुकौनी र दुइटा समोसा दिनु त ।” एकै झमटमा अर्डर सिनित्त भयो । भोक र स्वाद त मरेको थिएन । दशको मुल्य भने मरीसकेको थियो । अवका अर्डर धान्न खल्तीमा कौडी वांकी थिएन ।
साथी भेटिएलान की नभेटिएलान भन्ने चिन्ताबीच म हुर्रीएर पुगे तानछिन वजार । पक्कै पनि शालिकराम दाई र दुर्गा उमेश दाइको तिर होलान भन्दै म हान्निएर गए । नभन्दै परैवाट शालिकराम दाई र दुर्गाले मलाई देखे । मुस्कुराए उनीहरु, मैले लामो श्वास लिए । अव मेरो लाहुर जाने सपना शाकार हुदैथियो ।
उमेश दाइकोमा खाना खाइवरी हामी लाग्यौ वुटवल तर्फको वस यात्रामा ।
त्यो मेरो जीवनकै दोश्रो वस यात्रा थियो । कितावका पेजमा मात्र वसको चित्र देखेको म पहिलो पल्ट एसएलसी परिक्षा दिन गल्यांग जादा कुलुम नारन, हिरन्डाडा किस्नसंगै मालुंगाको वसिनडांडासम्म पहिलो पल्ट डराई डराई वस चढेको थिए ।
वस वुटवल वसपार्कमा पुगेर रोकियो । मेरो पहिलो मधेश यात्रा भने विस्तारै कठिन भइरहेको थियो । कन्चन पहाडवाट झरेको कलिलो ठिटो म । गर्मीले निथ्रुर्क थिए । म शहरको रंगी चंगीमा घुमिल हुन भन्दा घरको यादमा हराउदै थिए । वुटवल वसपार्कको कुनै सामान्य होटलमा झोला विसाएर हामी गर्यौ – वेलुकाको शोका लागि वुटवल चलचित्र मन्दिर तर्फ । फिल्म भने मेरालागि नौलो थिएन । पाल्पाको शन्तोष चलचित्र मन्दिरको प्रथम श्रेणीमा हामीले धेरै पटक फिल्म हेरी सकेको थियौ ।
उखरमाउलो गर्मी, मच्छरको आक्रमण, जस्ता पाताको छानो भएको होटल राती भने मलाई आमा र घरको यादले खुवै सतायो ।
भोली पल्ट झिसमिसेमै हामी लाग्यौ सुनौली तर्फ । महिन्द्रा जिपमा कोच्चीएर यात्रा गर्दै हामी पुग्यौ गोरखपुर । गोरखपुर रेल्वे स्टेशनको लामो वसाई मेरा लागि नौलो थियो । लामा लामा रेलवका डिव्वा, हुलका हुल यात्रु, फरक भाषा र लवज । सवै नौलो थियो मेरा लागि । अनेक पसल र विक्री कक्ष । विचित्र लाग्यो गोरखपुर र रेल्वे स्टेशन मेरा लागि ।
खान्कीका अनेक परिकार र किनवेचको अनेश शृखंलामा मरो पनि मुखमा पानी नरसाएको हैन । के गर्नु खल्ती रित्तो हुंदाको वेस्वाद मैले भोगे । हुनत नेपाली पैसा भएपनि यसको खासै काम त आउदैनथ्यो त्यहा ।
राना दुर्गाले भने ५० को आइसी नोट राखेको रैछ । दुई भाइले लुकी लुकी वरफ र ठन्डा खुवै खायौ । जीवनमै पहिलो पल्ट फ्रुटीको स्वाद मैले गोरखपुर स्टेशनमा चाखे । लामो पर्खाइपछि हाम्रो रेल आयो । हतार हतार चालु डिव्वामा हामी पुग्यौ । सिट छैन, मानीसको भिड छ । भाषा वेग्लै छ । रौनक अलग छ । म अचम्भीत हुदै । घरी सिटमा वस्दै घरी उठ्दै कलकत्ता पुग्यौ हामी ३ भाई । यसरी जीवनको पहिलो लाहुर यात्रा अनेक रमाइला र कठिनाइका बीच पुरा भयो ।(कलकत्ता पुगेपछिीको वर्णन भने भाग २ मा आउने नै छ )

पुष फासफुस ! जग्गे जात्रामा वितिहाल्ने माघ । यसपछिको पारिलो महिना फागुन । फागुन महिना समयका हिसावले अली फुर्सदीलो मानिन्छ । शिशिर सकिएर वसन्त आउन लागेकाले प्राकृतिक रुपमै पनि केही रमाइलो, मौषम पनि न जाडो न गर्मी, उपयुक्त नै हुन्छ यो मासमा । यो मासमा वुनिएका अनेक कहानीहरुका बीचमा मलाइ भने विर्घा अर्चलेको याद आइरहेको छ । यो संझनामा दशक भन्दा अघिको विर्घाको तस्वीर मेरो स्मृतिमा हिजो झै ताजा भएर आएको छ । जहा खेति उठाइएका खेतवारीहरु, कता एक गंहुका हरियालीहरु र मजुराउदै गरेका आप, कटहर र लिचीका रुखहरु एकतमास मनमा आएका छन । भएभरका लुगा शरिरवाट हटाएर थोरै न्याना लुगा लगाएका गांउलेहरु अनि स्कुले केटाकेटीको चिरविर ।
* * *
फगुन २२ एउटा विम्व हो विर्घा र त्यसका तत्कालिन साक्षीहरुका लागि जहा कंहा हो कंहा जन्मिएका हेनरी ड्युनाले एटा खुशी उमंग र उत्साह ल्याइदिएका थिए । चैते मकैकालागि मोल वोकर थाकेका किसानहरु भाटी मा जम्मा भएर अनेक मान्छेका चुरी फुरी, भाका लय र संगीतको आनन्द लिन्थे । त्यो आनन्दमा सामेल हुन पिताम्वर मावी क्याक्मी , दहथुम, अर्जुन चौपारी स्वरेक, केवरे, मालुगा या छिमेक कोटाकोटकै अनेक युवा युवती हाजीर हुन्थे फागुन २२ गतेको दिन । जमावीमा सजाइएको मन्चमा धक फुकाएर उनिहरुले गीत गाउथे । मेसो हुन्थ्यो रेडक्रस सर्कलको स्थापना दिवसको । यस दिन विर्घा अर्चलेमा एक प्रकारको मेला नै लाग्थ्यो । फागुन २२ आउनु अगावै यही विषयमा गांउ भरी कुरा हुन्थ्यो, फागुन २२ पछि पनि कुराको विषय यही नै हुन्थ्यो । क्या वात- क्या मिठो गाए फलान्ठाउका विद्यार्थीले ! के वुढा पाका के महिला के स्कुले सवैले केही समय यसैको समिक्षा गर्थे र अर्को साल आउने फागुन २२ को प्रतिक्षा भनौ तयारी गर्थे । गीत संगीतको ज्ञान जे जस्तो भएपािन स्थानीय रुपमा लव्ध प्रतिष्ठित व्यक्तिहरु निर्णयक मन्डलमा हुन्थे ।

निर्णयक मन्डलमा अक्सर सामेल भइरहने देवी सरको निर्णय सुनाउने वेला हुन्थ्यो ! निर्णयप्रति सवैको कौतुहल भइरहेको समयमा उद्घोषक नारायण सरले शव्दमा तेल लगाएर वोल्नुहुन्थ्यो अव पालो निर्णयको । देवी सर मन्चमा आएर अलिकता भूमिका वांधीवरी निर्णय सुनाउनुहुन्थ्यो देवि सरको भाषणमा हमेसा पर्ने वाक्य थियो “सवै सहभागीले राम्रो प्रयास गरेका छन । यो निर्णय गर्ने कुरा फलाउमो च्युरा चपाउनु सरह हो ।” देवी सरकले के भनेका होलान फलामको च्युरा कस्तो होला, मेरो मनमा धेरै पछिसम्म फलामको च्युरा एउटा विम्व वनेर वसेको थियो । यसको अर्थ नवुझेर अहिले आफ्नो सांसरिक जीवनको फलामे च्युरा चपाउने समयमा मैले देवीसरले भनेका च्युरा चपाइरहदा त्यसको संझना गरीरहेको छु । साच्चीकै फलामका च्युरा त चपाउनै नसकिने रहेछ ।
अनि देविसरवाट प्रतियोगितात्मक लोकगीत प्रतियोगिताको नतिजा घोषणा हुन्थ्यो फलानो मावी प्रथम फलानो द्धितिय फलानो तृतीय र फलानले सान्त्वना पुरस्कार पाएको छ । यसपछि फागुन २२ सकिन्थ्यो । फागुन २२ ले तत्त्कालिन जमावीमा अध्ययनरत र यससंग सरोकार राख्नेहरुलाइ निकै व्यस्त राख्थ्यो । अनेकका अनेक काम वाडिन्थ्यो स्कुलमा, कसैको भान्सा व्यवस्थापन, कसैको वाजागाजा व्यवस्थापन, कसैको गुन्द्री त कसैको पानी विभाग पर्थ्यो । स्कुलमा अनेक शदन थिए । पृथ्वी शदर, सिता सदन, जनक शदन ! ती सदनमा विभाजित विद्यार्थीहरुले अनेक सिर्जतानत्मक काम गर्नु पर्दथ्यो । विद्यार्थीलाइ सिर्जनशिल वनाउने अनेक त्यस्ता शदनहरु समयसंगै विलाएका छन । स्कुलमा जुनीयर रेडक्रश सर्कल र स्काउट गठन हुन्थ्यो । स्काउटमा परेर खैरो युनीफर्म लगाउने विद्यार्थीले आफूलाइ भाग्यमानी संझन्थ्यो । रेडक्रशमा परेर क्रस झन्डा वोक्नुको मजा पनि वेग्लै हुन्थ्यो । यो तारतम्य मिलाउने खेलकुद सर कोपिल देवको अनेक भूमिका हुन्थ्यो । आफुलाइ मनपरेका ठिटीसंगको ग्रुपमा वस्न पाउनेले पनि आफुलाइ कम भाग्यमानी संझन्थेन होला ?
विद्यार्थी र शिक्षकको त व्यस्तता हुने नै भो यसको अलावा अनेक व्यक्तिका अनेक व्यस्तता हुन्थे । त्यो समयमा विजुली थिएन स्थानीय मइन्टोलेका ठूलो भूमिका थियो । मइन्टोल जलाउन कि त पुच्छार ओमप्रकासै चाहिन्थे कि त भुष्टुगं शोभाकान्त नै । मइन्टोलको उज्यालोमा जिल्ला भरीका अनेक विद्यालयवाट अएका गायन टोलीले अघिल्लो दिन अर्थात फागुन २१ गते विद्यालयको उत्तरपट्टी रहेको गंगा भवनमा अनेक गीत प्रस्ततु गर्दथे, (हाल यस भवनको ठांउ अर्कै भवनले लिइसकेको छ )। यसै मेसोमा सिर्सीकोटवाट आएकी प्रतिक्षा र नविनको जोडी पनि जमेको थियो ।
फागुन २२ गते भष्टुगंवाट शोभाकान्तले जापानी पानाशोनीक क्यासेट घन्काउदै वेलैमा अर्चले आइपुग्थे, भुष्टुगंपट्टीको मगर समुदायसंग घुलमिल हुन रुचाउने अविवाहित शोभाकान्तको चुरी फुरी नै वेग्लै हुन्थ्यो । उदार मगर समुदायका युवतीहरुले शोभाकान्तको अर्डरेको चुकौनीको स्वाद भेट्थे । त्यस दिन शोभाकान्तका केही थान अडियो चक्का भरीन्थे । प्रतियोगिका गीत रेकर्ड गरेर।
“१२ वजे घडीलाइ दम दिदा

रुन्छ मन मायालाइ संझीदा ।”
यस्तै लयात्मक हुन्थे गीत । प्रतियोगितामा भागलिने हरेक विद्यालयले ३ वटा गीत प्रस्तुत गर्नु पर्थ्यो । एउटा हेनरी ड्युना सम्वन्धी, एउटा प्रचलित लोकगीत र एउटा दोहोरी । यिनै गीतको प्रस्तुति मुल्याकंन गरेर निर्णयक मन्डल टुंगोमा पुग्थ्यो । मेरो संझना रहदासम्म कार्यक्रम संचालक नारायण सर र निर्णयकमा देवी सर छुट्दैनथे । विजेतालाइ केही सय नगद, कापी कलम र सिल्डको व्यवस्था हुन्थ्यो । सिल्ड रनिगं थियो । लगातार ३ पल्ट उत्कृष्ट भएपछि वल्ल सिल्डमा पकड जम्थ्यो ।
यी अनेक रमाइलो हेर्न विर्घा र यसका छिमेकवाट अनेक मानिस जनता मावी अर्चलेको प्रागंडमा भेला हुन्थे । जव प्रतियोगीता सकिन्थ्यो युवा युवतीहरु दिउसोका गीत गाउदै, रौशिदै आआफ्ना घरतिर लाग्थे । यसको छुट्टै र एउटा अभुतपूर्व रमाइलो थियो ।
विर्घा शैक्षिक केन्द्र त थियो नै यसका अलावा अनेक कृयाकलापको पनि अगुवा थियो । यो फागुन २२ आज भोली हराएको छ । हराएकोपनि धरै वर्ष भयो किन हरायो? किन फेरी हुन सकेन? सवैको मनमा खट्कीएपनि कसैको विशेष चासोको विषय वन्न सकेको छैन । संभवत अव फेरी जमावीको आगंनमा फागुन २२ त्यही रुपमा आउने छैन । इतिहासको एउटा कुनामा अल्झेको यो फागुन २२ मेरा मनमा भने हरेक वर्ष यसै गरी आउछ । यसको स्मृतिले मनलाइ रोमान्चित र गांउको झझल्को ल्याउछ । मजस्ता अनेक विद्यार्थीहरु जमावीवाट उत्रिएका छन । कोही देश त कोही विदेशमा होलान कोही जमावीकै सेवामा होलान तर कत्तिले यो दिन विर्से होलान मेरो संझनामा घरी घरी आउने यो दिनको मिठो स्मति मेरो मानसपटलवाट भने मेटिनै छैन । फागुन २२ को विम्वसंगै अनेक व्यक्ति र त्त्कालिन विर्घाको परिवेष मेरो संझनामा छ, त्यहा शोभाकान्त, नविन, नारायण सर, देवी सर, ओमप्रकास, डिल्लीनारायण गुरु , पिताम्वर मावी क्याक्मी , आदर्श मावी कोटाकोट, सार्वजनिक मावी मालुंगा, विरेन्द्र मावी जैपते, दहथुम मावी दहथुम र अनेक यस्तै चिजहरु……..

स्मृतिहरु वल्झिीदा अनेक दृष्यहरु आखैमा नाच्दछन । विहान सांझ कक्षामा वोलीरहदा होस या कसै संग गफिदा म वेहोसीमै पुराना यादहरुमा मग्न हुन्छु । थाहा छैन समृतिहरु सवैका आंखामा यसैगरी नाच्छन की मेरोमा मात्रै? कसैसंग शेयर गरेको छैन । तिजका रमझमपछि शुरु हुन लागेका १६ श्राद्धहरु, खुल्दै गएको शरदको मौषम, आउदौ वडा चाड दशै र वजारमा देखा पर्दे गएका यस्तै रौनकमा मलाई फेरी स्मृतिहरुले गांजेका छन ।
मनिसलाई वर्तमानको उपलव्धीले विगत भुलाउदो हो । या भुलाउने अभीनयमा पुर्याउदो हो । म जस्तो ग्रामिण परिवेशवाट, मेला पात वाट शहर छिरेको ग्रामिण युवकका लागि ती चिज प्रिय छन । र त मेरो स्तुतिमा घरी घरी तिनै चिज आइरहन्छन ।
मेरो स्मृतिमा भन्जिगंको पहिरोले वास गरी रहन्छ । विरंग्दी तिर भन्दा पहिरातिरका यादहरु अझै कडा वनेर वसेका छन । वर्ष भरीमा हिंउदमा मात्र घांस पातका लागि चालु रहने पहिरो हाम्रो रमाइलो गन्तव्य थियो । सार्वजनिक रुपमा रहेको पैरोमा मानवीय क्रियाकलाप वर्षाका कारण शुन्य हुदा दशै छेक घांस दाउराका लागि गोठालाहरु उर्लेर पुग्दथे ।
लर्केको खर, सुकेका दाउराको भारी वांधेर उकालो उक्लीनीको हुलमा मेरा अलावा, मेरो वाल सखा छांया, कइन्डाडा टिकेदाई, कात्तिके वाइ.पी, खराल पुरुषोत्तम, दुर्गा र चिन्तामणी दाइहरुको हुल हुन्थ्यो । भन्जिगंको चौपारीमा भारी विसाएर पसिनाले भिजेका सट सुकाउदै पहिरातिरको चिसो हावा खानुको मजा नै वेग्लै हुन्थ्यो । रौसे स्वभावका कात्तिके फर्सूकाका पनि केटाहरुसंग गीत गांउदै रमाइलो गर्न खुव रमाइलो मान्दथे ।
ती दिन कठिन थिए । परन्तु प्रिय थिए । समयको लहरमा बयली खेल्दै ती बाल सखाहरु कुन परदेशको कुनामा परिवार मिस गरीरहेका होलान या यतै कतै स्वदेशकै आपाधापीमा कुद्दै होलान । म तिनै मध्येको एक पात्र घरी घरी आइरहने स्मृतिलाई आकार दिन खोजी रहेको छु । स्मृतिहरु शेयर गर्नु कम्ती प्रिय हुदैनन मेरा लागि । त्यसैले त विर्घा व्लगमा आपाधापीका बीच आएर सुसाउन, पुराना स्मृतिहरु वल्झाउन र स्मृतिका पत्रमा सुरक्षित भएका मित्रहरुलाई चिहाउन मन लाग्छ ।
स्मृतिमा आइरहने प्रिय पात्र मौले रमेश अतितमा विलाएको पनि वर्षौ भयो । मित्रहरुका लागि ज्यान दिने रमेश क्क्क्क्क्…… क्क्क्क्क्क्क्क गरेर हांसेको आवाज कतै कानमा गुन्जिरहन्छ । रुख घांस गाय झार्न मौला आउदा चौपारीमा रमेशसंग लुकी लुकी खुकरी चुरोट तन्काएको हिजो जस्तो लाग्छ, भुष्टुंग वसाई गएपछि पुरानो भएको मौलाको घरमा पसल राख्न रहर गरेको हिजो जस्तै लाग्छ । हर दशैमा ५ रुपैया वोट फ्लास खेलेको र तास चोरेको हिजो जस्तै लाग्छ । यद्यपि रमेशका समृतिहरुमात्र छन यतिवेला ।
खाली यी विषयहरु स्मृतिमा अल्झिएका छन । न पहिरो पहिरो रहेको छ । न घांस र मेलापात जाने मित्रहरु गांउमा छन । न त ति पुरानो वाल्यकालको निस्फिकृ आनन्द रहेको छ । हर जिम्मेवारीले थिचेको छ । सोसल नेटवर्कीगं साइटले केही सखाहरुसंग अपडेट त दिएको छ । तर अपनत्व छैन । त्यही परिवेशमा वसेर तिनै मित्रहरुसंग मच्चि मच्ची कुरा गरेकाको आनन्द कंहा म्याासेन्जरमा पाउनु । फगत यो त एक औपचारिकतामा रहेको छ ।
कतिमा कृतिमता छ । आत्मीयता छैन । सफलता छ शुख छैन । श्रोत छ र पनि अभाव छ , रिक्तता छ । यही रिक्तताका बीच म विगत खोतल्ने जमर्को गरेको छु । जसले एउटा शुदुर गांउको अतित झल्काउछ । भन्जिंगको पिपल छैन । भन्जिगंमा घर्सेनीहरुलाई पानी खुवाउनी मोहनीलाल खराल पनि छैनन । उनी वस्ने घरको अस्तित पनि छैन । नेवार कान्छादाई वृद्धवयमा छन । उनको वसाई भुष्टुंग छ । यद्यपि नेवारी कुवाको अस्तित्व भन्जिंगमा छ । सुदार डांडा छ । शुदारहरुको वस्ती लोप हुदैछ ।
मौलाका भयर छन । भयर जस्तै एउटा जिउदो इतिहास नरदेव यसै साल स्वर्गे भएका छन । हामी केटाकेटीले चोरेर खाने मौलेको लिचीको रुख छ तर रमेश छैन । लास उठेको घर जस्तो शुनसान भएको छ भन्जिंग र मौला । कुनै वेलाका गुलजार यी वस्तीहरु संभवत यो जुनीमा सायदै गुलजार देख्न पाइएला ।
चांड वाड आउछन गांउ मिस हुन्छ । एक्लै गांउमा सुसाइरहेकी आमालाई सोध्छु आमा तिजमा नाचगांन कंहा कंहा भयो? दिदीहरु को को आउनु भयो ? आफुले पाउने पेन्सनको समेत वारेस दिएर एक्लै गांउमा वस्न रुचाउने आमा फोनको अर्को टुंगोमा सुसाउनु हुन्छ । को छ र गांउमा रमाइलो हुन? तिमेरु दशैमा आउछौ केही दिन यता उता गर्छौ । त्यही दशैमा हो रमाइलो भएपनि नरमाइलो भएपनि हुने । गांउमा सवै मै जस्ता वुडावुढी छौ । कस्ले वजाओस खैजडी, कसले गांउस चेलीका विरह । आमा भन्नुहुन्छ असम त गाविस भवनमा पनि कोही जम्मा भएनन । म पनि घरमा टीभी हेरर वसे । हुन त चाडपर्वका स्वरुपहरु फेरिएका छन । यी पर्व आत्मिय भन्दा पनि देखावटी वढि भएका छन । यद्यपि मेरो स्मृतिमा भने तिनै तिजका अर्चलेका नाचगांन, तिनै पकौडी आवैका समोसाका सुगन्ध, त्यही जनतामावीको ग्राउन्ड भएर वग्ने कुलो, तिनै रुप्प्याका दुइटा आउने सिठ्ठी । तिनै आमा दिदीहरुका सुरिला स्वरहरुको छमछमी । तिनै कटवालले सिलाएका निला र धर्के नंया हाफ पेन्ट र सर्टका मगमग नंया कपडाका वासनाहरु नकैमा आइरहेका छन ।

“आज पौर्न जाम” आरुका फेदमुन्तिर वसेको गक्रुंगां यग्गेले भन्यो । जानी भा जाम पुच्छारको डोलले हातको धुलो टक्टक्याउदै सहमती जनायो । टोलीमा मरेंगदा शिव र म छुट्ने कुरै भएर । हाफ टाइम पछाडी पढाइ छोडेर पौडीन जाने हामी पौडी वाजको सानो समुह थियो । चैत वैशाखको खडेरीमा चिसो पानीमा डुवुल्की लगाउनु कम्ता मजा आउथेन । त्यसैले त जान्ने कालीमा नजान्ने ढोवलामा डुवुल्की लगाउथे ।
कुलुम नारन,महेश र गैरावारी सानुहरु छाती फुलाएर हिड्ने वेला थियो त्यो । केटाहरु छोटामोटा पुस अप, सिट अप सिकेपछि छाती ठुलै भएजसरी फुलाएर हिड्थे । केटाहरुका अनेक रुची थिए त्यो वेला । कोही वर्फी वेच्थे त कोही टारीका खेतमा अंकरा टिप्न निस्कन्थे, कोही कुलाका वाहाद पौडिन पुग्थे त कोही कटुस खोज्न यंगुदी ।
पारीका त पौरिन माछा जस्ता हुन्छन अरे । केटाहरुले गंगा भवन अगाडी घाम ताप्न वस्दा, या करविरका रुखमुनी वसेका वेला गफ लाउथे । हुन पनि ठेगान नभएको पुल तरेर पढ्न आउन पर्ने भएपछि गुल्मीको पंहादी, धुसेनी,चेहेमी, ठुलो लुम्पेकर वक्केवा वाट आउने अधिंकाश विद्यार्थीहरु कालीमा डाइभ लएरै विर्घा आउथे जमावी पढ्न ।
वारी र पारीको मनौवेज्ञानिक विभाजन थियो त्यो वेला । अखिलकाले पारीका प्रति सहानुभूति राख्थे भने नेविसंघ पट्टीकाले पारीकालाई दुस्मनै ठान्थे । पारीका चल्ता पुर्जा थिए सिद्धिचरण, रवीलाल, ओल वहादुरहरु । उनीहरुकै छत्रछांयामा संगठीत पारीकाले वारीका सोझा सिधा माथी वल प्रयोग गर्न त्यति हिच्कीचाउदैनथे । हुनत पारीका भएपनि हाम्रा नजिकका मित्रहरु गोपाल, विष्णु, नन्द, कुष्ण, नरेश भने मिजासिला र मिलनसार नै थिए ।
नेवीसंघ र अखिल दुइ धारमा भएको वेला हो की डांडाको शोभाखर टाइम टाइममा आक्रमणमा परेको नमिठो संझना भने आइरहन्छ ।
प्रत्येक क्लासका अन्तिम वेन्चमा वस्ने केही जीद्दीहरुको समूह पनि हुन्थ्यो । सरल सिकाइमा लाग्ने डिल्ली सर, झवी सर र कपिलदेव सरहरुको टाउको दुखाई यही समूह थियो । कहिले वल चोर्ने त कहिले कपिलसरको सिठी चोर्ने समूहले वेला वेला स्कुलमा हंगामा मच्चाइ रहन्थ्यो ।
चक लुकाउने त डस्टर फल्दिने देखि सरलाई पुच्छर वनाइदिन समेत यीनीहरु प्छि पर्दैनथे ।
दिउसो १ नवज्दै भिमकुमारकोमा या युगराजकोमा चुकौनी खान जानेमा केटाहरुमात्र होइन केटीहरुपनि खुवै थिए । चुकौनी ठेक्कामा वाटा नै किनेर खानेहरुपनि हुन्थे आकल झुकल । विद्यार्थीमात्र होइन चुकौनी खान सरहरु पनि जोसिन्थे । वलराम सर, धर्मराज सर चूकौनी वढि खानेमा पर्दथे ।
१ वजेको हाफ टाइम पछिको पढाइ केही सोझा र इमान्दार विद्यार्थीलाई मात्र हुन्थ्यो । धेरै विद्यार्थी हाप टाइम पछाडी घर तिरै हुर्रिन्थे । तास देखि पौडी खेल्नेहरु हाफ टाइम पछाडी कमै भेटिन्थे ।
समय वदलीएको छ । हुनत कालीको पानी पनि धेरै वगी सकेको छ । हिजका स्कुलेसाथीहरु व्यवहारिक जीवनमा प्रवेश नगरेका अव वांकी छैनन । यद्यपि स्मृतिहरु ताजै छन । चैते हुरीमा स्कुलको मेवा भांचीदा त्यसैले लागेका वर्राचौरका भिम हुन या, ताल ताल कतार वाली वाली साउदी भनेर मध्यपूर्वको समृति उकेल्ने पुच्छारका डोल हुन । स्कुले वेला रमाइलो गर्न कैनडांडा आउने पिताम्वर बाका शोभाखर हुन या भुष्टुंगमा पसल राखेका गक्रुंगाका भिम हुन, गुप्तवहादुरका भाइ खुमवहादुर हुन, डांडाकी विमला हुन या, पुच्छारकी रेनुका, खरालकी यमकला हुन या पारीकी भगवती सवै फरक भूमिकामा छन । यद्यपि स्मृतिमा आइरहने यी मित्रहरु स्कुलको संझना आउने वित्तिकै स्मृतिका परेलीमा टिल्पीलिन आइ पुग्दछन ।

घर मास्तिरको पिपलीको रुख घर अगाडी आमाले सन्जे वाल्ने मैरी । मौलाका भयार, कट्टी र अर्चलेका स्कुल । मेरो अतितसंग जोडिनै सवैभन्दा नजिकका संझना हुन । जीवन संझनाहरुको संग्रह रहेछ । जो संग जे छैन त्यसैको चाह ज्यादा हुदो रहेछ । चैते मासको झरीले हिलाम्मे राजधानीमा यी संझनाहरु अझ निकट भएर आएका छन ।
आज चैते दशै समय मेरो वसमा हुदो हो त यतिवेला हस्यागं फस्यागं गर्दै वैघाको उकालोमा म र मेरा सहपाठीहरु हिड्दै हुन्थ्यौ होला । चैते दशैमा आलमदेवीको रमाइलो रौनक वेग्लै हुन्थ्यो । नाच गान मात्र होइन लंगुर वुर्जाका खालहरु जम्थे । चुकाउनी वारा लगायतका मगर डिसहरु पाइन्थे । खल्ती निथ्रीएपछि तिनै आलमदेवीलाई परेमेश्वरी भन्दै निधारवाट लगुंर वुर्जामा सिक्का खस्थे । साझ पर्न लागेपछि खुट्टा लड्फडाउदै झगडा गर्नेहरुको शुर कस्सिएपछि हामी दौडन्थ्यौ । झिमिक्क हुदा वल्ल घर आइ पुगिन्थ्यो ।
चैते दशै सकिने वित्तिकै कोलडाडाका वैशाखे शक्रन्तिको रौनक आइ हाल्थ्यो । सुका मोहरका गुड र केही रुपैयाका लंगुर वुर्जा ( हामी त्यतिवेला यो खेललाई खोडखोडे भन्थ्यौ)
चल्थे । शक्रन्ति कंहा परेको छ भनेर हेराउनेहरुको ताती लाग्थ्यो हिरन्डाडा हरीप्रसाद गुरु वा चिफलडांडे वेदुवा रामप्रसाद संग । वेलका पत्र टिपेर विहानै अरुवा घाट जानु, वेलपत्र र कालीको कन्चन जलले देहमा सिन्चिनु, केही समय कालीनदीमा पौडिनु र दिउसो कोल्डांडामा गुड खान जानु । कति मौलिक थिए ती परम्परा, कति निश्चल थिए ती सम्वन्ध कति प्रिय थिए ती दिनचर्या । ती सवै आज संझना भएका छन ।
तिनै प्रिय स्मृतिहरुमाझ चैते दशैको शुभकामना।।।।

वर्षे झरीको छनक दिने गरी परेको पानी केही दिन रोकिने छाट छैन । मेलम्ची पाइपका नाममा खनिएका सडकहरु हिलाम्मे छन । हराउनु पर्ने वेलाको चिसो फेरी पलाएको छ । थन्क्याएका लुगा फेरी निकालिएको छ । लाग्छ मौषमले वाटो विराएको छ ।
चिसिएको मौषममा ज्यान तताउने अनेक वहानाहरु हाजिर छन वाहाना वाजहरुमा । मभने यो झरीमा पुरानै दिनहरु संझीरहेको छु । निरन्तरको झरी र सुनशान कार्यालयको यो अवस्था हेर्दा लाग्छ म आजवाट कुनै नंया कार्यालय जोइन गरेको छु ।
दिनहुका भिड अनेक तर्क, वितर्कका श्रृंखलाहरु बीच आजको यो शान्त दिनले मलाई मेरा पुराना स्मृतिमा फर्काएको छ । छिप्पीदो उमेरमा कलिला यादहरु एक तमासले आइरहेका छन । यस्तो झरीले त्यतीवेला हामीलाई खासै फरक पर्दैनथ्यो । फागुन लागेपछि पौडीका श्रृखंला शुरु हुन्थे । पोखरीमा पानी भए पोखरी जिन्दावाद नभए काली गन्डकी छदैछ । यो त्यतिवेलाको कुरा हो जतीवेला हालसम्म मुलुककै ठूलो भनिएको कालीगन्डकी ए कुन चरीको नाम हो कसैलाई थाहा थिएन ।
घरवाटै शुकुल वोकेर जनता प्रा.वी. कट्टी जाने हामी विस्तारै वढुवा भएर जनता मा.वी. अर्चलेका लागि रमाना भएका थियौ । जनता मावीमा सुकुल वोक्न पर्दैनथ्यो न त घर वरीपरिका मात्र साथी हुन्थ्ये । हाम्रा लागि कक्षा ५ फलामे ढोका थियो । यो आइरन गेट क्रस गरेपछि अनन्तको ढोका खुल्दथ्यो त्यो थियो जनता मावी अर्चले ।
त्यहा अनेक दोकान थिए र थिए खान्कीका अनेक विकल्प । भिमकुमार वा युगराजकोमा चुकौनी पाइन्थ्यो । मग मग वास्ना आउने पाइनापल विष्कुट राख्थे चिफलडांडा भिमले । झरी पर्योकी पकौडेनी आवैकोमा समोसा वा पकौडा पाकी हाल्थे । अनेक मिटिंग या कार्यक्रम हुन्थे अर्चलेमा । गांउका जान्ने सुन्नेहरु इष्टकोटको पछाडीपट्टी छाता झुन्ड्याउदै चिया सुर्क्याउन आइपुग्थे अर्चले ।
नमस्कार गर्न विर्सिए चन्डीसरको उल्टो नमस्कार खाइन्थ्यो । पढाइ भनेको यस्तै उस्तै थियो । अग्रेजी भनेको मिनिगं कन्ठ गर्ने पढाइ थियो, म्याथ समेत घोकिन्थ्यो जांचका वेला, अरु वेला त वरको फेद या कुलाका वाहाद या अरुवा हाम्रा रमाइला गन्तव्य थिए ।
गण्डकी पारी पंहादी, धुसेनी या वक्केवा वाट आउनेले ल्याउने इमीली सुका गोटा किनेर पनि खाइन्थ्यो । अनेक पात्र पारीवाट आउथे । जसमा माने, खिमे, नन्दे, वक्केवाको पुर्से मेरो स्मृतिमा घरी घरी आइरहन्छन ।
कोही देशमा त कोही दुर देशमा रहेका ति मेरा अनौठा मित्रहरु कस्ता भएहोलान घरी घरी संझनामा आउछन ।
जनतामावी रुपी डुंगा चढेर अनेक मुसाफिर अनेक राह पर चल्दै छन तर मेरो प्रकति, मेरो जननी मेरो विर्घा र मेरो जनतामावी केही नभएजस्तो जस्ताको त्यस्तै गजधम्म परेर वसेका छन । घरी घरी संझनामा आउने ती तमाम विगतहरुप्रति….

यतिवेला बा हुनुहुन्न । बा का संझनाहरु जीवन्त छन । हुनत निश्चित तिथी मीति तोकेर मनाइने श्राद्ध, दशै या तिहार वाहेकका चाडहरु मेरो रुचीका विषय होइनन । यद्यपि आजको प्रवित्र भाद्र सोमवारको कुशै औशीमा पीता या पीतृहरुको संझना गर्नु हरेक पुत्रको कर्तव्य हो ।
२०५३ सालको पौष २३ गते शुक्लपक्ष प्रतिपदाका दिन मैले आफ्ना पुज्य बा लाई गुमाए । ७३ वर्षको उमेरमा बा जानुभयो । उमेर ठिकै भएपनि अनेक रोगले च्याप्दै लगेपछि उहांलाई बचाउन सकिएन । मिसन हस्पिटल तानसेन पाल्पामा केही समय उपचारपछि पाटन हस्पिटल काठमाण्डौमा उंहाको अप्रेशन भयो । केही समयकोलागि ठिक भएपनि निरन्तरको दमले उंहालाई गलायो । भर्खर प्रवेशिका सकेर तानसेनमा आइए पढ्दै गरेको म अन्तिम अवस्थासम्म बा कै समिपमा थिए ।
अनेक रोगले गलित बा पछिल्लो समय कमजोर देखिनु भएको थियो । २०५३ पौष २३ गते प्रतिपदाका दिन विहानै उंहाले संसार छोड्नु भयो । जीवनभर ननुहाई केही नखाने र शौच गर्दा लुगा फेर्ने बा को नियमित अभ्यास थियो । बा पौष २३ गते विहानै एक घुट्की पानी खाएर जानुभयो ।
आखिर प्रकृतिको नियम नै हो जन्मे पछि मृत्यु अवस्यंभावी छ । कसैको छिटो त कसैको ढिलो मृत्यु भएरै छाड्छ । यो शास्वत नियमलाई कसैले वदल्न सक्तैन ।
पहिलो दिन झन्डै ६ वर्ष पुगेको म फुच्चेलाई बा ले जनता प्रा.वी कट्टीमा लगेर भर्ना गर्दिनु भएको थियो । भर्ना हुने वित्तीकै केही किताव पाएर म मख्ख थिए । घास काटेर फर्किदा आमालाई मैले कम उत्साहले ति किताव देखाएको थिइन । त्यसपछिका मेरा स्कुले जीवनमा अक्षर कोर्न सिकाउने मेरा बा नै हुनुहुन्थ्यो । स्वअध्ययन गरेका बा का अक्षर एकदमै राम्रा थिए । उंहाले कैले कांही ढुंगाले लेखेर पाटीमा केही चित्र पनि कोर्नु हुन्थ्यो । गांउभरीका तमसुक, राजीनामा, वडा मुचुल्का जस्ता लिखत उंहाले नै तयार गर्नु हुन्थ्यो । मलाइ लाग्छ बा लाई कलामा पनि राम्रो रुची थियो ।
हुनत बाले कुनै समय वेलायती सेनामा वसेर काम पनि गर्नु भयो । घास काट्न हिडेका केही ठिटाहरु दोश्रो विश्वयुद्ध ताका सवैलाई व्रिटिशहरुले भर्ति लिने थाहा पाएपछि नाम्लो र हसिया कतै फालेर भर्ति हुन गए । त्यसमा मेरा बा पनि हुनुहुन्थ्यो । यसरी जानेमा बा का अलावा मरेंङदी गणेश प्रसाद, मौले कान्छा वा, कामीडाडे काहिंला वा, चिफल्डाडे साहिला लगायत भएको बा ले पछिसम्म सुनाउनु हुन्थ्यो । ब्राम्हणहरुलाई भर्ति नलिने भएपछि बाले पनि थर वदलेर नरिश्वर पान्डेको सट्टा नरबहादुर खत्री भएर भर्ती हुनु भएको थियो । यसरी बेलायति सेनामा भर्ति भएर जापानी सेना विरुद्ध मलाया (हालको मलेशिया)मा गएर लडेको कंहानी बा ले पछिसम्म सुनाउनु हुन्थ्यो । यही लंडाइमा मौले कान्छा वा ( मौले भुवनका वा) लाई छातिमा गोली लाग्यो । तर संयोगले उंहा वाच्नुभयो र पुरा पेन्सन पाउने गरी फिर्ता हुनु भयो ।
अन्य धेरै विचमै फर्किनु भयो । बा भने लडाइ सकएिको केही समयपछि उंहाको रेजिमेन्ट खारेज भएकाले नाम कटाएर फिर्ता हुनुभयो । नाम कटाएर फर्किएपनि वेलायत सरकारले दिएको वेल्फेयर पेन्सन आज पर्यन्त हाम्रो पारिवारिक आम्दानीको श्रोत वनेको छ । ह्यान्डराइटिगं राम्रो भएको र सुनेको कुरालाई तत्कालै कपीमा उतार्न सक्ने भएकाले तत्कालिन संचार माध्यम आकाशवाणीको रेकर्ड उतार्ने काममा पनि केही समय उंहाले काम गर्नु भएको थियो ।
लाहुरे वनेर फर्केपछिको समय बाले संस्कृतको स्व अध्ययनमा विताउनु भयो । शिखरनाथ भाष्य, कौमुदी, श्रीमद्भागवत महापुराण, वेद, चन्डी, गीता लगायतका अनेक पुस्तकहरु हाम्रो घरमा सुरक्षीत थिए । हिमलाल वा संग मिलेर शिखरनाथ भाष्यको नेपाली अनुवाद निकाल्ने उंहाहरुको अभियान भने पुरा हुन पाएन । केही समय संगै वसेर खुव मेहनतका साथ अनुवादमा उंहाहरु जुट्नु भयो । खै के कारणले हो यो काम भने पुरा हुन पाएन । अहिलेपनि हिमलाल वाले उंहाहरु दुइ जनाले अनुवाद गरेको कपी सुरक्षीत छ भन्नु हुन्छ ।
अली ढिलो स्वभाव भएपनि काम राम्रो संग सम्पन्न गर्ने स्वभावका बाले हाम्रो पढाइलाई खुव जोड दिनुहुन्थ्यो । परिवारमा अलि राम्रो पढ्ने र सधै फस्ट हुने दिदी, ठिकै पढेपनि रामै्र नंवर आउने दाई र कम पढ्ने कम जान्ने मेरो स्वभावको बाले तुलना गर्नु हुन्थ्यो । मेरो पढाइ देखेर बार बार चिन्तित हुने बालाई मैले पछिल्लो समय पढाईमा राम्रै गरेको देखाउन नपाएकोमा ठूलो पछुतो लाग्छ ।
बालाई ज्योतिष शास्त्रमा पनि थोर वहुत ज्ञान थियो । अव यसपल्टको शनीश्चरको दशाले मलाई छोड्छ जस्तो लाग्दैन भन्दा भन्दै बा त्यही समयमा जानुभयो ।
हुनत अहिले बा का समकालिनहरु धेरै जना यस धर्तिमा हुनुहुन्न । अहिले कामीडाडो काहिला बा ९३ औ वर्षमा हिड्दै हुनुहुन्छ । हिमलाल बा भने सक्रिय जीवनमै हुनुहुन्छ । मौले हजुरबा वितेको दुइ वर्ष भइसक्यो । शालिकराम बा कैनडांडा, पन्डित मोहनीलाल, खराल मोहनीलाल, चन्द्रकान्त बा, मौले ग्वाइला बा धेरै बाहरु दिवंगत भइसक्नु भएको छ । लाग्छ उंहाहरु (पीतृ)कै आशिर्वादले हामी जेनतेन चलिरहेका छौ ।
आज कुशे औशी अर्थात वावुको मुख हेर्ने दिन कलिलै दिनमा बालाई गुमाएको म मेरा बा र तमाम पीतृहरु संझिरहेको छु ।

असार पृथ्वी उत्पति भएको महिना हो । त्यसैले सवै हिन्दु धर्मावलम्वीले असार ८ गते धर्तिको पुजा गरेर भूमी दिवस मनाउछन । पश्चिमाहरुले पछि जुन २२ लाई पृथ्वीको उत्पति दिन मानेर यसको आ आफ्नो संस्कार अनुसार यो दिनलाई मनाउछन । हुनत श्रीमद्भागवत गीताको १० औ अध्यायमा महनिाहरुमा मार्गशिर्श भनिएको छ । मंसिर जतिकै पवित्र मानिन्छ असार पनि । त्यसैले त भनिन्छ असारको केटो मंसिरकी केटी ।

असार २७ (जुलाइ ११) अर्थात विश्व जनसंख्या दिवस । आजै मेरो जन्मदिन परेको छ । एउटा नमिठो संयोग विश्वले जनसंख्या नियन्त्रणका कुरा गर्दा म भने जन्म दिन संझन वाध्य छु । असार हाम्रा आदिकवि भानुभक्त वाजेको जन्मदिन हो । विद्यालय पढ्दा यस्तै पढियो । आदिकवी भानुभक्त आचार्य तनंहुको चुंदी रम्घामा असार २९ गते जन्मीएका थिए खुवै रटान लगाइयो यो तिथीलाइ । त्यतिन्जेल मलाइ मेरो आफ्नै जन्मदिनको त्यति हेक्का थिएन ।

कालो अक्षर भैसीवरावर भएकी मेरी जननी आमालाइ पनि मेरो जन्मदिनको त्यति हेक्का हुने कुरै भएन । पिताजीले वर्षको एकवार काले जैसीका अगाडी चिना फुकाउदा मेरो जन्म दिन भन्नुहुन्थ्यो होला, त्यसवाहेक जन्मदिनको त्यो वेला के नै पो काम आउथ्यो र । अहिले बा हुनुहुन्न र काले जैसी पनि छैनन र यो क्रम पनि रोकिएको छ । तैपनि मेरो जन्मदिन तिनै आदीकवि भानुभक्त भन्दा दुइ दिन अगाडी परेको रहेछ । यो रहस्य शहरमा आगमनका धेरै वर्ष पछिमात्र संझनामा आयो ।

मेरो जन्ममिति २०३५ असार २७ गते मंगलवार हो । यद्यपि यो जन्ममिति ज्योतिषलाइ हात हेराउदा वाहेक काममा आएन । पर्यो के भने मेरो जन्ममिति प्रमाणपत्रमा २०३४।०८।१५ लेखिएको छ । यो आठ भन्नाले मंसिर पर्छ क्यारे । त्यसैले मेरो खास जन्ममिति त्यति उपयोगमा पनि आएन र वांकी संझनामा पनि रहेन । शहरमा पसेपनि न त जन्मदिनको नाममा कुनै केक काटियो न त कसैको विशेष शुभकामना नै पाइयो । हुन त आजभोली जन्मदिन भव्यताका साथ मनाउने पुस्ताकै हुं म, यद्यपि मेरोलागि जन्मदिनले कहिल्यै त्यति ठुलो महत्व राखेन । व्लगकारिता शुरु गर्नु अघि जन्मदिन यसपटक त संझन्छु भनिन्थ्यो तैपनि कामको चटारो भनौ या महत्ता हिनताले जन्मदिन गुज्रीएको केही दिनपछि मात्र झल्यास भइन्थ्यो । यसरी मेरो ३० औ जन्मदिनहरु विना संझना गुज्रीएका छन ।

जन्म कुनै व्यक्तिको जीवनको अत्यन्तै महत्वपुर्ण घटना हो । जन्मको जति महत्व मृत्युको पनि हुदैन । यद्यपि हाम्रो हिन्दु संस्कारमा जन्मले भन्दा मृत्युले वढि ठांउ राख्छ । मान्छे मरेपनि सन्तान दरसन्तान श्राद्ध त गरिन्छ । तैपनि जन्मदिनको उपलक्ष्यमा भने धार्मिक रित अनुसार केही कार्य भएको मलाइ संझना छैन । गर्नेले मन्दीर गएर पुजापाठ गर्दा हुन तर मेरो संदर्भमा भने त्यस्तो केही हुने गरेका छैन । जन्म, महिना, वार, तिथिले मानव जीवनमा महत्वपूर्ण प्रभावपार्ने ज्यातिषीय साथै वैज्ञानिक आधारहरुपनि छन । त्यसमा मेरो विश्वास पनि छ । वैशाखमा जन्मिएको व्यक्ति जस्तो तेज, प्रतिभावान र सिर्जनशिल चैतमा जन्मेको व्यक्ति अवस्य नै हुदैन । भनाइ नै छ कस्तो चैते होला भन्ने।
असारमा केही संझन लायक जन्महरु भएका छन । तर मेरो विचारमा अत्यन्तै प्रयास गरेर सफल भएपनि जस नपाउने ग्रह हुन्छ की असारको जन्म हुनेहरुको । नेपाली कांग्रेसका सभापती पुर्व प्रधानमन्त्री स्वर्गीय गिरिजाप्रसाद कोइरालाको जन्म असार मै भएको हो । उनी असार १८ गते जन्मिएका हुन । उनले कहिल्यै आफ्नो जन्मलाइ नभएर कर्मलाइ महत्व दिए । उनले जन्मदिन मनाएको अहिलेसम्म कुनै रेकर्ड छैन । अनेक त्याग र तपस्याका वावजुत कोइरालालाइ त्यति सफल राजनितिज्ञ मानिदैन ।
विस्थापित राजा ज्ञानेन्द्र पनि असार महिनैमा जन्मिएका हुन । गते अनुसार उनको जन्म असार २३ गते भएको हो । मंगलवारको जन्म परेका ज्ञानेन्द्रको राशीपनि कन्या हो । उनले मीलेसम्म तामझाममा नै जन्मदिन मनाउन रुचाउछन । विचरालाइ परिस्थीतिले भने त्यति साथ दिएन । भर्खरै उनले आफ्नो ६६ औ जन्मदिन निर्मल निवासमा मनाएका छन ।

दरवार सुत्रका अनुसार उनले आफ्नो जन्म तिथिअनुसार असार २७ गते पुजा पाठ गरेर मनाउदै छन अरे । यसै महिनाको ६ गते भारतीय कांग्रेसका महासचिव तथा भावी प्रधानमन्त्री राहुल गान्धीले अफ्नो ४४ सौ जन्मदिन मनाए । तिव्वतका विस्थापित धार्मिक नेता दलाइ लामापनि असारमै जन्मिएका हुन । तिव्वती धार्मिक क्यालेन्डर उनुसार उनको जन्म जुलाइ ६ तारिखमा पर्दछ । जुलाइ ६ जतावाट जोडेपनि असारमै पर्दछ । उनीपनि नोवेल पुरस्कार जितेपनि असफलताको कोटिमै छन । गुरु पूर्णिमा भनेर मनाइदै आएको व्यास जयन्तिपनि असारमै पर्दछ । चार वेद र अठार पुराणका रचयिता वेदव्यासपनि असार मै जन्मिएका थिए । यसै मेसोमा म ववुराको पनि जन्मदिनले यहि असारको मास भेटेको छ ।
एउटा खुसीको कुरा असारमा जन्मनेहरुको शुक्र राम्रो हुन्छ रे । शुक्रलाइ सिर्जनाका देवता मानिन्छ । शुक्र राम्रो हुनेहरु लेखन र सिर्जनात्मक क्षेत्रमा राम्रो हुन्छन भनिन्छ । मलाइपनि कतै त्यहि काकताली परेर त होइन यो लेख्न जांगर चलेको ।
खैर जे भएपनि आफ्नो जन्म दिनको आफैलाइ शुभकामना !

आज पुष १४ । विगतमा यस दिनले ठुलै अर्थ राखेतापनि हाल आएर पुष १४ पनि फासफुसमै जाने गरेको छ, कुनै संझना या केही खास विनै । यो २०५७ को पुष १४ भैदिएको भए आजको दिन राष्टीय विदा हुने थियो । यद्यपि हाल आएर यो धेरै नेपालीको स्मृतीवाट हराइ सकेको छ ।
आजको दिन नेपालीका प्यारा र शान्तीप्रिय राजा विरेन्द्रको जन्म भएको थियो । अकाल मृत्युले मात्र नभएर आफ्नो स्वाभावका कारणपनि ति राजा धेरै नेपालीको स्मृतिमा रहिरहेका छन । यद्यपि मुलुक गणतन्त्रमयय भएका वेला ती राजाको जन्मदिनभने धेरैको स्मृतिवाट हराइसकेको छ ।

तत्कालिन राजा विरेन्द्रको निर्ममतापूर्वक हत्या गरिएको आज १२ वर्ष पूरा भएको । यी राजा त्यस्ता दयावान राजा थिए जस्ले जनताको इच्छाका अगाडी आफ्नो श्रीपेच दाउमा लगाउन तयार थिए । उनको शालिन व्यतित्व, भलादमीपना, र कुटनैतिक शुझवुझ तथा सरल परिवार नेपालीको मनमष्तीष्कमा भिजेका थिए । यी राजा आधुनिक शिक्षाले युक्त र सरलताका प्रतिमूर्ति थिए । मलाइ संझना छ यी राजाको हत्या हुदा म हिमालय टाइम्सको डेस्कमा काम गर्दथे । वेलुकाको सिफ्टमा अग्रज दाइ गोविन्द लुइटेल, ज्ञानराम श्रेष्ठ, वासुदेव खनाल सम्पादक कुमार सापकोटा र म थियौ अफिसमा ।

वेलुका पौने दशवजेको हुदो हो कान्तिपुर वाट फोन आयो । तत्कालिन सम्पादक युवराज ज्ञवालीको टिमवाट त्यो फोन आएको थियो । अविस्वसनीय राजदरवार हत्यकान्डको खवरपछि आएको एक्र फोनले हामी सवैको स्वास रोकिएको थियो । त्यतिवेला जम्मा दुइवटा मारुति रहेको हाम्रो अफिसमा एउटा मारुति प्रकाशक उज्जवल सरकोमा थियो भने एउटा मात्र भएको मारुति भ्यान चढेर हामी सत्यता पहिल्याउन दरवारतिर जाने निधो गरेर मैतिदेवी तिर लाग्यौ ।

सिधावाटो जानु उपयुक्त नहुने देखेर हामी त्यता लागेका थियौ । घटनाको पुष्टी नभएपनि अशुभ हललाले प्रहरीले हामीलाइ अगाडी वढ्न दिएन । राति नै हामी अफिस फर्कियौ । खवर छाप्ने आंट आएन । पुष्टी गर्ने श्रोत पनि पाइएन । यसै अलमलमा म आफ्नो जिम्मामा रहेका पेज सकेर कोठामा फर्किए । न्रि्रा के लाग्थ्यो रात त्यत्तिकै वित्यो । विहान सवेरै टोलमा कल्यागं वल्यागं सुनियो । मान्छेहरु सडक सडकमा निस्कएका थिए । के गर्ने कसो गरेने , भएको के हो यस वारेमा पनि असमन्जस थियो । विहानै हामी दरवार मार्ग तिर सोझियौ मान्छेको भिड, अनेकथरी आशंका थिए । नेपालको आकाशमा कालो वादल मडारीदै थियो । दरवार मार्गमा मलिन अनुहारको मेला लागेको थियो । खवरविहिन अपसकुनले मानिसको भोक र बथकान नामेट भएको थियो । त्यत्तिकैमा अपरान्ह ३ वजेवाट कर्फ्यु घोषणा भयो अनि वल्ल हामी घर फर्कियौ ।

त्यसपछिका घटना त नेपालीहरुबीच घाम जस्तै छर्लगं छन । के गर्ने ती भद्र राजाको देहावसान भएको यो १२ स्मृति दिवसमा मेरो संकलनमा रहेका इतिहासका तिनै प्रिय राजा उनको शालिनता र भद्रताले भरिएका परिवारका तस्वीरहरु हेर्दै गर्दा मेरो आंखामा वादल लाएजस्तो भएको छ । दृष्य धमिलो देखिएको छ । उदार र प्रजातन्त्र प्रेमी राजा वीरेन्द्रको बंश विनाश भएको दिनलाई नेपाली इतिहासमा कालो दिनका रुपमा लिइने गरिन्छ। अहिलेसम्म पनि दरवार हत्याकाकाण्ड रहस्यको गर्भमै छ। उदारवादी राजा वीरेन्द्रको बंश विनाश भएको घटना समयसँगै विस्तारै ओझेलमा पर्दै गएको छ।

ललितपुरको जावलाखेलमा रहेको वीरेन्द्रको शालिकमा माल्यार्पण गरी आज सिमित व्यक्तिहरुले मात्र राजा वीरेन्द्रलाई सम्झेका छन्। मुलुक राजतन्त्रबाट लोकतन्त्र हुँदै संघीय गणतन्त्रतर्फ उन्मुख भएकोले पनि बदलिँदो परिस्थितीमा राजा वीरेन्द्रको सम्झनामा कमी आएको विश्लेषण गरिएको छ। तर, पनि लोकतन्त्र र प्रजातन्त्रप्रति राजा वीरेन्द्रले देखाएको उदारता नेपाली इतिहासमा भुल्न भने नसकिने विश्लेषकहरुको भनाई छ।

हिमालय टाइम्स छदाका र अघि पछि विभिन्न माध्यमवाट शंकलन गरिएका विरेन्द्रका तस्विरहरु हेर्दै गर्दा फुत्कीएका यी समवेदनाका शव्दहरु तिनै राजालाइ जो अकालमै मारिएका थिए ।