वडा दशै २०७१ को उपलक्ष्यमा विर्घा व्लगका समस्त पाठक, तथा त्यस क्षेत्रका वासिन्दा सवैमा हार्दिक मंगलमय शुकामना । अव व्लगको नियति अपडेट दशैपछि मात्र हुने व्यहोरा अनुरोध छ ।

आयु द्रोण सुतेः…दशैको टिकाको तयारी ।
झरी वसेर घाम लाग्न् लागेको छ । दशै आउनै लाग्दा शरदीय मौषम मादक हुदै जान थालेको छ । आफ्ना र आफन्त संझने सवै विदेशवाट घर परिवार संझेर यतै आउदैछन । अरब या मलेशीयावाट आउने उडानमा सिट पाउनु कम्ती सास्ती छैन यति वेला ।
वर्ष भरीको दुख विर्सिने र आफु आफ्नासंग मिलन हुने अद्भुत सास्कृतिक पर्व आउन अव धेरै दिन वांकी छैन । दशैको पुर्व सन्ध्यामा पितृ खुसी पार्ने अवसर सोह् श्राद्ध सकिएर घर घरमा घटस्थापनामा जमरा राखिएको छ । दशैको लिंगो ठडिनेएछ । परदेशीहरु स्वदेशिनेछन । शहर पसेका हरु गांउका उकाली ओराली लाग्नेछन ।अव घर आगन सफा राखिने छ र लिपपोतका परम्पराहरुले जिवन्तता पाउने छन । ठांउ ठांउमा लिगें पिगं गाडिने छन । र केटा केटीहरु आफ्नो घरमा कत्रो खसी भित्रेला भनेर लख काट्ने छन । नंया लुगा र मसलाको खरिदले वजार तात्दै छ । फरक वासनामय नंया नोटले खल्ती सुगन्धीत हुने छन । सुवास या शौन्दर्यको कुनै नाम छ भने त्यो शरद हो र चाड को कुृनै शौन्दर्यता छ भने त्यो दशै हो । निधारको रातो टिका र मान्यजनको आशिष मात्र होइन भेटघाट, परस्परका भेटघाट दशैको अर्को शौन्दर्य हो ।
दशैले ल्याउने उमंग वर्ष भरीका दुख पीडा भुलाउनलाई काफी छ । परदेशीलाई संझनै कुनै नव यौवना दशैको पर्खाइमा हुन्छे, लाहुरे आफ्नी प्रेयसीको कल्पनामा दशै कुर्छ । त्यसैले त आदिकाल देखि दशै यो चरणको सर्वमान्य चाड वन्न पुगेको छ ।
शहर पसेको म मेरा वर्षदिनका भाइरसहरु स्क्यान गर्ने अवसर हो दशै । गाविस भवन अघिल्तिर पिगं खेल्ने या वुढाहरुसंग रमी पार्ने या क्षेत्रपालको पुजामा पुग्ने या पुराना मित्रहरुसंग मिलन गर्ने अवसर हो दशै मेरालागि । गांउको चुर हरियाली वर्षदिन पछि भेटहुने गाउले सफा मनहरुसंगको सामिप्यताको लागि म व्यग्र छु । दिनभरी डुल्नु, गफिनु वा खाल जमाउनु सांझमा कुलामुनी भट्टराईकोमा पुगेर गपुल्ले सुन्नु मेरा पछिल्ला आकर्षण हुन । घरी घरी वजेर शान्ति भंग गर्ने यो फोन त्यहा पुगेपछि वन्द हुन्छ । समय समयमा मच्चिने ट्राफिक कोलाहल त्यो परिवेशमा शान्त रहने छ ।
यद्यपि यसै समयमा विर्घावाट त्यति राम्रा खवरहरु आएका छैनन । लगातारका निधनका खवरले माहौल भने त्यति सहज नभएजस्तो लाग्छ । यदपि जीवन मृत्यु जीवनको श्रृखंला हो तिनै श्रृंखलाका बीचमा आउने यस्ता दशै तिहार जस्ता चाडले त मनलाई वाधेको हुन्छ ।

सप्तमीको क्षेत्रपाल पुजापछि प्रसाद वाड्दै ।

सहभागीहरु सामुहिक तस्विर खिचाउदै ।
रुक्मागत अर्यालले झन्डै आधा दर्जन कार्यालयको अनुभव संगालेर महिला मन्त्रालयमा छिर्दै गर्दा ब्याटले पनि ३ वर्ष पुरा गरेको छ । २०६८ को भदौ २८ गते प्रताप कुमार पाठकको हातवाट राष्ट्रसेवाको जिम्मेवारी सहितको नियुक्ति पत्र वुझेको १३३ जना राजपत्रांकित अधिकृतहरुले आफ्नो नियुक्तिको तेस्रो वर्षगाठ शुक्रवार भव्य रुपमा मनाए ।
राजधानीमा रहेका र समय मिलाउन सकेका करिव चार दर्जन मित्रहरुको उपस्थितिमा राजधानीको तीनकुने स्थित सिद्धार्थ कटेजमा ब्याटले भव्य रुपमा आफ्नो तेस्रो वर्षगाठ मनाएको हो । ठुलो उत्साहका साथ निजामती सेवामा प्रवेश गरेको यो जम्वो टोलीले कार्यक्षेत्रमा गएर अनेक अनुभव संगालेको छ । हिजो जोशका साथ प्रस्तुत मित्रहरु आज पुरै होशीयारीका साथ प्रस्तुत भएका छन । कोही देशका कुना कुना पुगे कोही विदेशको शयरमा पुगे । अनेक अनुभव संगालेको यो टिम एउटा मानव निकुन्ज जस्तो लाग्छ । त्यहा कर्णालीका भुपेन्द्र थापा र याम वहादुर वुढा छन । मधेशका तेज नारायण यादव हुन या प्रदिप शाह छन । राजधानीका शिरिष उपाध्याय देखि पहाडका प्रकाश पन्थी, हरि पौडेल या नरहरि घिमिरे, रामकुमार शर्मा, खेमराज अर्याल छन ।
आफ्नो तेस्रो वर्ष गाठ मनाउदा हामीले दिवंगत भएका गोविन्द कटुवाल संझीयौ र भावुक भयौ । स्टाफ कलेजमा विताएका क्षण संझेर रोमान्चित भयौ र प्रहरी तालिमका कठिन घडीहरु संझेर भावुक वन्यौ ।
संझनामा मुलुक वाहिर उच्च अध्ययनमा रहेका सुवोध शाह कर्मयोगी र दिनेश तिम्सीना आए । छोटो अवधीको विदेश भ्रमणमा वाहिर पुगेका तारा ज्ञवाली र वेद भन्डारी आए । कार्य क्षेत्रमा भएका कारण राजधानी आउन नपाएका दान वहादुर ऐडी र गणेश विक्रम शाह आए ।
राजधानीमै रहेर पनि नआएका हुम नाथ र हरि दाई आए । विहानै फोन सम्पर्क गर्दा झोक्किदै मु………….ला आउदैनौ हामी भनेर झोक्कीने मित्रहरु धेरै मिस भए मेरा लागि । हुनत वैवाहिक जीवन पछि हुमनाथ पराजुलीले मित्रलाई भन्दा मिसेसलाई ज्यादा समय छुट्याएका छन । तैपनि किन किन हरि दाई र यो जोशिलो मानिस मेरो स्मृतिमा ज्यादा आइरहन्छ । यी दुईसंग वसेर म सामान्यको चौरमा घन्टौ विताउथे । सामान्यले ढोका थुनेपनि खुल्ला चौरमा हामी वसी रहन्थ्यौ । मित्रहरु जंहा हराएपनि ती स्मृति ताजै छन ।
३ वर्ष सजिलै वितेछन । अनेक भुगोल, मानिस र कामकाजको अनुभव दिलाएर गए ति तीन वर्ष । यद्यपि यी ३ वर्ष भन्दा ६ महिना स्मृतिमा प्यारो भएर वसेका छन । स्टाफ कलेजको चौरमा सधै गुनासो गर्दै खाएको खाजाको स्वाद त्यति वेला नभएर यति वेला ज्यादै मिठो वन्दो रहेछ । प्रहरी तालिममा दौडदा घुडा दुखेपनि अहिले संझीदा मात्रै पनि मुहारमा मुस्कान आउछ ।
जनकपुर जादा पृथ कटुवाल भेटिन्छन, पाल्पा जादा के. बी. खत्री भेटिन्छन, सिराहा जादा रामकुमार महतो भेटिन्छन त महेन्द्रनगर जादा धर्मराज जोशी कम्ती रमाइलो हुदैन नंया ठांउमा मित्रहरु भेटिदा । व्याटको उपलव्धी यही हो । नवराजजी सामान्यमा भएकाले अधिकांश साथीहरुको सरुवा सहज भएको छ । तालिम छुटेपनि व्याटको वर्षगाठ नछुटाउने विजया सत्याल, सधै सकारात्मक सोच्ने र जीवनमा नतिजा पनि त्यस्तै पाउने मिनाक्षी भुर्तेललाई भेट्दा वेग्लै उर्जा महशुश हुन्छ । सिम्पल र सदावहार सुरज भेट्दा छुट्टै आनन्द आउछ । आइदिएको भए रमाइलो र रौनक थप्ने राजन पौडेल र भट्टराई कता गए होलान । नंया कुरा सिक्न सधै तत्पर रहने हरिकला आचार्य अहिले जिल्ला हांकेर वसेकी छन । अनुप के.सी नआएको भएर होला गोर्खाली मित्र भट्ट आएनन । धर्मराज रोकाया, मात्र होइन सदावहार जोक्सका धनी अर्जुन कुमार मन्डल पनि अनुपस्थित रहे । तारा जोशी देखि तारा कुंवर सम्म, तिलक खड्का देखि पिंकी राय सम्मका मित्रहरु कार्यक्षेत्रमा भएर आउन पाएनन ।
अनेक व्यक्ति चित्रहरुको यो लामो सुचिमा भेटिएकामात्र होइन नभेटिएका मित्रहरुको सुची पनि लामो छ । मौका मिले आगे साल भेटोला । २६ औ व्याटका सवै मित्रहरुमा लाख शुभकामना ।

नाचगानमा रमाउदै सहभागीहरु ।

फडिन्द्र, सुरज र दुर्गा वन्जाडे मधुर मुस्कानका साथ ।

सहभागी मित्रहरुको सामुहिक तस्विर ।

नेपालकै जेठो मध्येको एक गांउ सेवा परिवारले आफ्नो साधारण सभा यही आउदो पुष ५ गते शनिवार गर्ने भएको छ । यसै साता राजधानीको नेपाल प्रहरी अस्पतालमा सम्पन्न केन्द्रीय कार्य समितिको पूर्ण वैठकले यस्तो निर्णय गरेको हो ।
वैठकले आगामी २०७१ पुष ५ गते साधारण सभाको मिति तोक्नुका साथै सोही दिन काठमाण्डौको भुगोल पार्कमा रक्तदान कार्यक्रम गर्ने भएको छ । यसै गरी संस्थाको स्मारिका कालीगण्डकीपनि सोही अवसरमा सार्वजनिक हुने भएको छ । स्मारिका प्रकाशनका लागि संस्थाका महासचिव डा. धनबहादुर रानाको संयोजकत्वमा राजेन्द्र पान्डे सम्पादक रहेको समिति समेत गठन गरेको छ । कालिगण्डकी स्मारिका प्रकाशन समितिले आफ्ना लेख रचना उपलव्ध गराउन सवैसंग आव्हान गरेको छ ।
गांउ सेवा परिवारका सभापती खड्ग वहादुर रानाको अध्यक्षतामा सम्पन्न वैठकमा उपाध्यक्ष रामप्रसाद न्यौपाने, महासचिव डा. धनवहादुर राना सचिव टोकराज पाण्डे, कोषध्यक्ष शेरजंग राना, सदस्यहरु प्रभा पान्डे, दामोदर पान्डे, ठानेश्वर पान्डे, मोहन न्यौपाने, लेखनाथ न्यौपाने लगायतको उपस्थिति रहेको थियो ।

वैठकमा सहभागीहरु ।

वैठकमा धनवहादुर राना, प्रभा पान्डे, लेखनाथ न्यौपाने र रामप्रसाद न्यौपाने ।

अध्यक्ष खड्ग वहादुर राना, दामोदर पान्डे र धनवहादुर राना ।

यतिवेला बा हुनुहुन्न । बा का संझनाहरु जीवन्त छन । हुनत निश्चित तिथी मीति तोकेर मनाइने श्राद्ध, दशै या तिहार वाहेकका चाडहरु मेरो रुचीका विषय होइनन । यद्यपि आजको प्रवित्र भाद्र सोमवारको कुशै औशीमा पीता या पीतृहरुको संझना गर्नु हरेक पुत्रको कर्तव्य हो ।
२०५३ सालको पौष २३ गते शुक्लपक्ष प्रतिपदाका दिन मैले आफ्ना पुज्य बा लाई गुमाए । ७३ वर्षको उमेरमा बा जानुभयो । उमेर ठिकै भएपनि अनेक रोगले च्याप्दै लगेपछि उहांलाई बचाउन सकिएन । मिसन हस्पिटल तानसेन पाल्पामा केही समय उपचारपछि पाटन हस्पिटल काठमाण्डौमा उंहाको अप्रेशन भयो । केही समयकोलागि ठिक भएपनि निरन्तरको दमले उंहालाई गलायो । भर्खर प्रवेशिका सकेर तानसेनमा आइए पढ्दै गरेको म अन्तिम अवस्थासम्म बा कै समिपमा थिए ।
अनेक रोगले गलित बा पछिल्लो समय कमजोर देखिनु भएको थियो । २०५३ पौष २३ गते प्रतिपदाका दिन विहानै उंहाले संसार छोड्नु भयो । जीवनभर ननुहाई केही नखाने र शौच गर्दा लुगा फेर्ने बा को नियमित अभ्यास थियो । बा पौष २३ गते विहानै एक घुट्की पानी खाएर जानुभयो ।
आखिर प्रकृतिको नियम नै हो जन्मे पछि मृत्यु अवस्यंभावी छ । कसैको छिटो त कसैको ढिलो मृत्यु भएरै छाड्छ । यो शास्वत नियमलाई कसैले वदल्न सक्तैन ।
पहिलो दिन झन्डै ६ वर्ष पुगेको म फुच्चेलाई बा ले जनता प्रा.वी कट्टीमा लगेर भर्ना गर्दिनु भएको थियो । भर्ना हुने वित्तीकै केही किताव पाएर म मख्ख थिए । घास काटेर फर्किदा आमालाई मैले कम उत्साहले ति किताव देखाएको थिइन । त्यसपछिका मेरा स्कुले जीवनमा अक्षर कोर्न सिकाउने मेरा बा नै हुनुहुन्थ्यो । स्वअध्ययन गरेका बा का अक्षर एकदमै राम्रा थिए । उंहाले कैले कांही ढुंगाले लेखेर पाटीमा केही चित्र पनि कोर्नु हुन्थ्यो । गांउभरीका तमसुक, राजीनामा, वडा मुचुल्का जस्ता लिखत उंहाले नै तयार गर्नु हुन्थ्यो । मलाइ लाग्छ बा लाई कलामा पनि राम्रो रुची थियो ।
हुनत बाले कुनै समय वेलायती सेनामा वसेर काम पनि गर्नु भयो । घास काट्न हिडेका केही ठिटाहरु दोश्रो विश्वयुद्ध ताका सवैलाई व्रिटिशहरुले भर्ति लिने थाहा पाएपछि नाम्लो र हसिया कतै फालेर भर्ति हुन गए । त्यसमा मेरा बा पनि हुनुहुन्थ्यो । यसरी जानेमा बा का अलावा मरेंङदी गणेश प्रसाद, मौले कान्छा वा, कामीडाडे काहिंला वा, चिफल्डाडे साहिला लगायत भएको बा ले पछिसम्म सुनाउनु हुन्थ्यो । ब्राम्हणहरुलाई भर्ति नलिने भएपछि बाले पनि थर वदलेर नरिश्वर पान्डेको सट्टा नरबहादुर खत्री भएर भर्ती हुनु भएको थियो । यसरी बेलायति सेनामा भर्ति भएर जापानी सेना विरुद्ध मलाया (हालको मलेशिया)मा गएर लडेको कंहानी बा ले पछिसम्म सुनाउनु हुन्थ्यो । यही लंडाइमा मौले कान्छा वा ( मौले भुवनका वा) लाई छातिमा गोली लाग्यो । तर संयोगले उंहा वाच्नुभयो र पुरा पेन्सन पाउने गरी फिर्ता हुनु भयो ।
अन्य धेरै विचमै फर्किनु भयो । बा भने लडाइ सकएिको केही समयपछि उंहाको रेजिमेन्ट खारेज भएकाले नाम कटाएर फिर्ता हुनुभयो । नाम कटाएर फर्किएपनि वेलायत सरकारले दिएको वेल्फेयर पेन्सन आज पर्यन्त हाम्रो पारिवारिक आम्दानीको श्रोत वनेको छ । ह्यान्डराइटिगं राम्रो भएको र सुनेको कुरालाई तत्कालै कपीमा उतार्न सक्ने भएकाले तत्कालिन संचार माध्यम आकाशवाणीको रेकर्ड उतार्ने काममा पनि केही समय उंहाले काम गर्नु भएको थियो ।
लाहुरे वनेर फर्केपछिको समय बाले संस्कृतको स्व अध्ययनमा विताउनु भयो । शिखरनाथ भाष्य, कौमुदी, श्रीमद्भागवत महापुराण, वेद, चन्डी, गीता लगायतका अनेक पुस्तकहरु हाम्रो घरमा सुरक्षीत थिए । हिमलाल वा संग मिलेर शिखरनाथ भाष्यको नेपाली अनुवाद निकाल्ने उंहाहरुको अभियान भने पुरा हुन पाएन । केही समय संगै वसेर खुव मेहनतका साथ अनुवादमा उंहाहरु जुट्नु भयो । खै के कारणले हो यो काम भने पुरा हुन पाएन । अहिलेपनि हिमलाल वाले उंहाहरु दुइ जनाले अनुवाद गरेको कपी सुरक्षीत छ भन्नु हुन्छ ।
अली ढिलो स्वभाव भएपनि काम राम्रो संग सम्पन्न गर्ने स्वभावका बाले हाम्रो पढाइलाई खुव जोड दिनुहुन्थ्यो । परिवारमा अलि राम्रो पढ्ने र सधै फस्ट हुने दिदी, ठिकै पढेपनि रामै्र नंवर आउने दाई र कम पढ्ने कम जान्ने मेरो स्वभावको बाले तुलना गर्नु हुन्थ्यो । मेरो पढाइ देखेर बार बार चिन्तित हुने बालाई मैले पछिल्लो समय पढाईमा राम्रै गरेको देखाउन नपाएकोमा ठूलो पछुतो लाग्छ ।
बालाई ज्योतिष शास्त्रमा पनि थोर वहुत ज्ञान थियो । अव यसपल्टको शनीश्चरको दशाले मलाई छोड्छ जस्तो लाग्दैन भन्दा भन्दै बा त्यही समयमा जानुभयो ।
हुनत अहिले बा का समकालिनहरु धेरै जना यस धर्तिमा हुनुहुन्न । अहिले कामीडाडो काहिला बा ९३ औ वर्षमा हिड्दै हुनुहुन्छ । हिमलाल बा भने सक्रिय जीवनमै हुनुहुन्छ । मौले हजुरबा वितेको दुइ वर्ष भइसक्यो । शालिकराम बा कैनडांडा, पन्डित मोहनीलाल, खराल मोहनीलाल, चन्द्रकान्त बा, मौले ग्वाइला बा धेरै बाहरु दिवंगत भइसक्नु भएको छ । लाग्छ उंहाहरु (पीतृ)कै आशिर्वादले हामी जेनतेन चलिरहेका छौ ।
आज कुशे औशी अर्थात वावुको मुख हेर्ने दिन कलिलै दिनमा बालाई गुमाएको म मेरा बा र तमाम पीतृहरु संझिरहेको छु ।

“कृष्ण राज पान्डे”
२०७१ सालको जनैपूर्णिमाको अवसरमा गोसाइकुण्ड जाने अवसर मिल्यो । ११ जनाको टिममा सँगै गएका मध्ये सबैजना सकुशल त्यहा पुगेर काठमाडौं फर्कियो । ४ दिन लामो सो यात्रा धार्मिक यात्रा मात्र नभई सांस्कृतिक तथा पर्यटकीय हिसाबले समेत धेरै नै महत्वपूर्ण रह्यो ।

पानी सम्पूर्ण जगतकै बाच्ने आधार हो । पानी संकलन गर्ने, शुद्ध गर्ने र पानीको बहावलाई निरन्तरता दिने यस्ता धापिलो दलदले जमीन ताल तलैया दह कुण्ड जस्ता क्षेत्र हुन् सीमसार । सीमसार क्षेत्रहरु विश्वकै उत्पादनशील परिस्थितीय प्रणालीहरु मध्ये एक मानिन्छन् । उनीहरु धार्मिक, सांस्कृतिक, आर्थिक तथा मनोरञ्जनका दिर्ष्टीले समेत महत्वपूर्ण मानिन्छन् ।
४३८० मीटर उचाइमा अवस्थित एक प्रसिद्ध र महत्वपूर्ण सीमसार क्षेत्र हो – गोसाइकुण्ड । नेपालको रसुवा जिल्लामा पर्ने स्याफ्रु गा वि स को लामटाङ क्षेत्रभित्र अवस्थित छ यो कुण्ड । लगभग १० वर्ग कि मी भित्र फैलिएको यो क्षेत्रमा गोसाइकुण्ड लगायत १६ वटा ताल श्रींखला अनुसार त झन् यस क्षेत्रमा १०८ कुण्ड रहेको उल्लेख छ । जसमध्ये गोसाइकुण्ड सबैभन्दा महत्वपूर्ण मानिन्छ ।
गोसाइकुण्डमा यसभन्दा माथिल्लो भूभागमा पर्ने त्रिशुलढुंगा, दुधकुण्ड लगायतका कुण्ड हुँदै बगेको पानी आएर कुण्डहरुको पानी आएर मिसिन्छ । गोसाइकुण्डबाट निस्केको पानी भैरवकुण्ड हुँदै तलतिर बग्ने क्रममा सरस्वती कुण्डमा पुग्दछ । यहीबाट शुरु हुन्छ, त्रिशुली नदी । गोसाइकुण्ड क्षेत्र नै यस नदीको उद्गम स्थल हो । त्रिशुलीस् नदी गण्डकी नदी प्रणालीको एक शाखा नदी पनि हो ।
हिमाली बुट्यान युक्त क्षेत्रको प्रतिनिधित्व गर्ने गोसाइकुण्ड क्षेत्रको ओसिलो भागमा पाइने वनस्पति र लालिगुरासका विभिन्न प्रजातिहरु पाइन्छन् । यहाँका कुण्डभित्र एक कोशीय देशी बहुकोशीय वनस्पतिहरु पाइन्छन भने समय समयमा विभिन्न प्रजातिका चारहरु समेत आउने गर्दछन् । यस प्रसिद्ध धार्मिक स्थल गोसाइकुण्डको उत्पत्तिको सम्बन्धमा समेत विभिन्न धारणाहरु प्रचलनमा रहेका छन् ।
हिन्दूहरुले पवित्र ग्रन्थहरुमा भगवान शिवले गरेका हुन भन्ने उल्लेख छ । गोसाइकुण्डको पानीमा हलिेकाही देखिने मनोरम विशाल आकृतिलाई भगवान शिवको रुपमा विश्वास गर्ने गर्दछन् धर्मावलम्बीहरु । गोसाइकुण्डमा जेष्ठ असारमा पर्ने दशहरा मेला र साउन भदौमा पर्ने जनै पूर्णिमाका दिन गरी वर्षमा २ पल्ट मेला लाग्ने गर्दछ । करिब २५,००० धर्मावलम्बी र १५० भन्दा बढी धामी झाक्री यहाँ दर्शनका लागि आउने गर्दछन् ।
गोसाइकुण्डको मार्गमा पर्ने अन्य पवित्र स्थलहरुको पनि उत्तिकै महत्व छ । त्यहाँ जाने धर्मावलम्बीहरु आ–आफ्नो संस्कार अनुसार चण्डी पाठ गर्ने, नरिवल फोडने, तर्पन गर्ने, त्रिशुल चढाउने गर्दछन् । साक्षात भगवानको वास रहेको यस कुण्डको व्यवस्थापन लाङटाङ राष्ट्रिय निकुञ्जको रहेको छ । पथपर्यटन, पर्या पर्यटन तथा दृश्यावलोकनका लागि लाङटाङ हिमाल, लाङटाङ हिमाल, लाङटाङ उपत्यका, रसुवा गढी समेत यस क्षेत्रमा पर्दछन् ।
गण्डकी–नारायणीको शाखा नदी त्रिशुली गोसाइकुण्डबाट उत्पत्ति भई नारायणी नदीमा मिसिन्छ । वातावरणीय समस्याले जलसम्पदामा पर्न गएको असर, दीर्घकालीन व्यवस्थापनको लागि सबै एकजुट भई लाग्नु पर्ने आजको टड्कारो आवश्यकता छ ।

हुनत तिजलाई हिन्दु महिलाको महान पर्वका रुपमा उल्लेख गरिन्छ । यद्यपि यस्ता रमाइला चाडहरु के महिला के पुरुष सवैका लागि वरावर महत्व राख्छन । हुन त चाडवाडको रमाइलो केटा केटीमै वढि हुदो रहेछ । संझनापनि त्यही वेलाका वढि आउछन । हामी केटाकेटी हुदाका चाड र अहिलेका चाड या तिनका रंगिन पक्षमा केही वदलाव आएको छ ।
पहिले कृष्णाष्टमी वाट तिजका नाचगान शुरु हुन्थ्यो । तिज आउन लाग्ने बिचका ११ दिन नाच गान र राम रमितामा वित्थे । यद्यपि तिजको मैजारो पंचमीमा गएर टुंगिन्थ्यो । दिनभरी काममा थाकेकाहरु सांझको नाच गानवाट रिफ्रेस हुन्थे । चेलीवेटी लिन जाने र राता पोशाकमा चेलीवेटीहरुको ओहोर दोहोर हुेर्नु लायक हुन्थ्यो । कृष्टाष्टमी वन्कसी डांडा स्कुलमा, तिज अर्चलेमा र पंचमी मिर्चन्डीमा मनाइन्थ्यो । पछि यसमा केही फेरवदल आएपनि परम्परा चली रहन्थ्यो ।
पुजा पाठ गरेर आमाहरु पौराणीक गीत गाउथे…

“कंहामा जान्छौ ढुकुर चरी वगाल
वरिलै भगमानलाई भेटन ।
भगमानलाई भेटन के के कुरा चाहिन्छ
वरिलै त्यति मलाइ वताइदेउ ।”
घरका श्रीमान अरुतिर आंखा डुलाउदै हिडेपनि डरले केही वोल्न नसक्नेहरु तिजका गीतका माध्यमवाट पिडा विर्साउथे ।

“कैले श्रीमान कइन्डाडा कैले श्रीमान अर्चले
के गरेर पुग्छ र खै दोहोरा खर्चले ।”
श्रीमानको घर नवस्ने वानीलाई महिलाहरु गीतका माध्यमवाट विसाउथे । वह पोख्थे ।
सासुको वुहार्तन सहन नसक्नेहरु । घरमा पाएको पिडा गीतवाट कहन्थे । वुहारीहरुलाई घरको तल्लो कोटीको सदस्य मान्ने र उनीहरुलाई खानामा समेत विभेद गर्ने संस्कारका विरुद्ध वुहारीहरु पीडा पोख्थे…

“यो घरमा आए देखि आटो मैले खाइछैन
सेतो र सितो भन्ने देख्न पाइछैन ।”
आमा छोरी, चेली माइती भेट गर्ने, संगी साथीहरु मिल्ने र दुख शुख साट्ने मौलिक पर्व हो तिज । तर आज भोली टेलिभिजन संस्कृति विकास भएपछि यसको रौनकमा कमी आएको छ । दरको साटो दारु संस्कृति विकास भएपछि थपडी र गलाले लिने ठांउ टी.भी. र सी.डी. ले लिएका छन ।
कता गए ती सुरिला, लय मिलेका लामा स्वरहरु कता गए नया लुगा लगाएर अर्चलेमा सिठी फुक्ने वालापनहरु कंहा गए सवैरै काम सकेर अर्चले पुगेर नाच्ने दिदीहरु । यो विरानो शहरमा कंहावाट शुन्न पाउनु सात भाइकी एक्ली छोरीलाई नौ डाडा कटाएर दिएका दुर्दान्त घटनाहरु ।…

“सात भाइ छोरा पनि यै घरमा अटाउने
म एक्ली छोरीलाई डांडा कटाउने …”

(विर्घा वनकसी डाडा सरस्वती प्रावीमा २०७१ को कृष्टाष्टमीमा नाच गान गर्दै स्थानीय । सवै तस्विर अनन्त पान्डे )

“जीवनको स्वाद त गांउमै पाइन्छ । ” धेरै वर्ष राजधानी वसेर एक सफल जीवन विताएका व्यावसायीक मित्रले मलाइ गएको साता भने । भौतिक सुविधा र आर्थीक रुपमा सम्पन्न मित्रको सामाजिक हैसीयत पनि माथि नै लाग्छ । यद्यपि उनको पेसा व्यवसाय र हैसीयतवारे वेखवर गांउ भने उनलाइ प्यारो लागेको सुन्दा म केही वेर अलमलमा परेको थिए ।
उनको कुराले उनकै वाटोमा लम्कन चाहने मलाइ केही समय रन भुल्लमा पनि पार्यो ।
दिनभरीको थकानपछि पनि उनको कुराको खसखस मेटिएन । वेलुका काखे कम्प्युटरकमा रहेको सिद्धिचरण श्रेष्ठले लेखेको र नारायण गोपालले गाएको “मेरो प्यारो आखलढुंगा …….” गीत सुन्दै मेरो फोल्डरमा रहेका केही पुराना अनि गांउसंग सम्वन्धीत तस्वीरहरु नियाले । त्यहा काभ्राको घांस्को भारी वोकेका भरत सर थिए । “जिन्दगी हे सुहाना…कल क्या होगा किस्ने जाना… भन्ने वान्द्रेडांडाका वुवाका तस्वीर थिए । गाविस भवनमा भइरहेको मिटिंग्को तस्वीर थियो र र थियो स्कुल दगुर्दै गरेका विद्यार्थीको तस्वीर । सोचे आपाधापीमा परिचय हराउदो शहरमा ति सवै गौण थिए । तर मेरो मनलाइ हल्लाउन भने ति काफी थिए । गांउहो जंहा आफु भन्दापनि आफ्नो परिवार या पुर्खाका नाममा परिचय पाइन्छ । जहा समयको कोही दास छैन र अनावस्यक कुरा मनमा खेलाएर दुखी हुनी लेठो कसैले गर्दैन । प्रदुशषण अनेक विकृतिले ग्रस्त यो शहरमा मेरो मनमा मल्हम लगाउन सफल तिनै केही प्रतिनिधि तस्वीरहरु जस्ले मेरो हाराएको निदलाइ सुस्तरी सु्तरी मेरो आंखामा ल्याइ मलाय सपनिमा गांउमै पुर्याएका थिए ।

गणेश पाण्डे

मैले जाने अनुसार छरिएर रहेका दिदीबहिनी एकीकृत भएर मनाउने चार्ड हरितालिका तिज हो । तिज पौराणिक कालदेखि चल्दै आएको संस्कृति हो
। तिजमा विवाहित महिलाहरु आफ्नो पतिको दिर्घायुको कामना गर्दै र अविवाहित महिलाहरु सुयोग्य पति पाउँ भन्ने कामना सहित व्रत बस्ने प्रचलन नेपाली समाजमा रहि आएको छ । यसलाई जोगाई राख्नु हाम्रो दायित्व र कर्तब्य पनि हो । तर पछिल्लो समय तिजलाई केहि महिलाहरुले तडक भडक देखाउने मनोरञ्जनको चार्डको रुपमा मात्र लिने गरेको पाईएको छ ।
हरितालिका तिज आउन एक महिना भन्दा बढि समय रहदा सहर बजारका होटल, रेष्टुरेण्टमा दर खाने, गहना प्रदर्शन गर्ने लगायतका काम शुरु भैसकेका छन् । यसले समाजमा विकृती ल्याउने तथा धनको खर्च मात्र गर्दछ । न कि यसले संस्कृति जोगाउछ । अर्को तर्फ कलाकारहरुले अमर्यादिन तरिकाले तिजका गितहरु बजारमा ल्याउने गरेका छन् । जुन तिजका गितमा अस्लिल शब्दहरु पनि छनोट भएका छन् भने नृत्य रत्यौली भन्न सुहाउने खालका छन् ।
कुनै समय बजारमा आएका तिजका गित सुनिरहन मन लाग्थ्यो भने अहिले परिवारका सवै सदस्यहरु संगै बसेरै सुन्न र हेर्न नमिल्ले खालका तिजका गितहरु छ्याप छ्याप्ती बजारमा आएका छन् । केहि कलाकारहरु हरिदेवी कोईराला, पुरुषोतम न्यौपाने, प्रजापती कोईराला लगायतका गितहरु संदेशमुलक हुने भएपनि नयाँ कलाकारहरुको गितमा कुनै संदेश, भाव लुकेको पाईदैन ।
माईतीले छोरीचेलीलाई घरमा बोलाएर मिठामिठा परिकार खुवाउने तथा सुखदुख साटासाट गरी एउटै ठाउँमा बस्ने प्रचलन रहिआएको तिजलाई तारे होटल, रेष्टुरेण्टमा मनाउने कामलाई रोकौँ । तिजका गितमा सुनिने अस्लिलता र नृत्यमा हुने रत्यौलीपना लाई हटाऊँ । साथै तिजलाई तडकभडक नभै हुनेखाने र हुँदा खानेले पनि कसैको देखासिखी मा नभै साधारण तरिकाले मनाऊँ । जय तिज ।।
(विर्घा ६ स्याङ्गजा
हाल, तनहँु, दमौली)

असार मानो खाएर मुरी उव्जाउने महिना हो । यद्यपि विर्घामा धेरै जसो रोपाई साउनमै हुन्छ । सम्म मिलेको उपत्यका भएपनि यंहा पानीको भने चरम अभाव छ । यद्यपि वर्षाले रोपाई असहज वनाएको छ ।
यस पटक कम वर्षा भएकाले पानीको समस्या टड्कारो वन्यो । समयमै राम्रो वर्ष नहुदा रोपाइमा समस्या देखिएको छ । धानको विउ खेतमा छिपपीदै गएपनि पानी नहुनाले सिमित पानीका कुलामा झगडा भएका कुरा सुन्न पाइएको छ । “मरेंगदाको कुलाका विषयमा विष्णु दाईले त पिटाइ खाए गरेनी ।” विहानै विर्घा फोन गर्दा शुन्न पाइयो । पानीको पर्याप्तता नहुदा उत्पादनमा विर्घाले जहिलेपनि समस्या भोग्दै आएको छ । दुख सुख शुरु भएका रोपाइका विभिनन तस्विरहरु ।

विर्घा भुष्टुंगमा रोपाइ गर्दै स्थानीय महिलाहरु । पृष्ठभूमीमा पदम सर घनस्याम काका को घर र नांगे डाडा देखिन्छ ।

विष्णु घर्तिले खिचेको तस्विरमा खेत सम्याउदै गरेको देखिन्छ भने खेतको बीचमा हिलाम्मे सडक ।

टारी खेतमा रोपाइ गरिदै पृष्ठभूमिमा जनतामावी अर्चले ।