महाविनाशकारी भुकम्प पछि जनजीवन सामान्य तर्फ फर्किन शुरु भएको छ । अकल्पनीय झट्काले भएको जन धनको क्षति र त्यसले निम्त्याएको मानवीय त्राश पछि मानिसहरु पुरानै घर व्यवहारमा फर्किएका छन । प्रियजनहरु गुमाउनेहरु ठूलो शोकमा छन । सामान्यजनहरु नमिठो अतितलाई भुल्ने तर्खरमा छन ।
भुकम्पको झट्का पछिको केही रात शार्वजनिक पालमा विताएपछि फुर्सदीलो वनेको म गृह जिल्ला हान्निए स्यागंजा तिर । सवारी नपाउने समस्याका बीच केही मनकारी मित्रले मिलाएको साधनमा विर्घा पुग्ने वहाना वन्यो भुकम्प मेरा लागि ।
विर्घामा भुकम्पवाट ठुलो क्षति नभएपनि केही घरहरु नराम्रो संग भत्किएका छन । त्यस्ता घरहरु वस्न योग्य छैनन भने केही घरहरु मर्मत पछि वस्न योग्य छन । वढि क्षति वन्कसी डांडा, मरेग्दां तिर भएको पाइयो । अन्य घरहरु सामान्य छन ।
लोकन्थलीवाट त्रिभुवन विमानस्थलमा आउने जाने हर्कुलस विमान गनेर दिन फाल्नु साटो विर्घा जाने मेरो निर्णयले रिफ्रेश मात्र गराएन पछिल्लो गांउको अपडेट दिन पनि संभव भयो । तिनै जनजीवन सामान्य वन्दै गरेका तस्विरहरु ।

के छ त काठमाण्डौ को खवरः भुकम्प पछि विर्घा पुगेका शुरेश पान्डेसंग राजधानीको खवर वुझ्दै शोभाकर सर र खिमानन्द सर । वन्कसीडांडा स्थित रेश्मी राजको चिया पसलमा ।

अव डराउनै पर्दैनः भुकम्पको विषयमा कुराकानी गर्दै हिमलाल पान्डे र पोषकान्त पान्डे । पृष्ठभूमिमा मकै छरेपछिको डल्ला फुटाल्दै दुई महिला ।

नगरी काम पुग्दैन खानः डोकामा घास वोकेर सांझपख घर फिर्दै गरेकी महिला अर्चले स्कुल मुन्तिर ।

तोरी फुल्यो धर्ती रमाइलो ः तोरी वारीमा तरकारी खोज्दै स्वर्गीय दिनदयाल पान्डेकी धर्मपत्नी टारी खेतमा ।

मकै छरेर सकियो डल्ला फोर्देछु ः वारिमा डल्ला फेर्दै घरवारी काइला वा पुच्छार वारीमा ।

मरी लानु क्यै छैनः गफमा मस्त हंसिका वादशाह शिवलाल पान्डे । गफ सुन्दै भुवन, नरेन्द्र पान्डे र खराल पुरुषोत्तम ।

खोला पारी के छ तः भुष्टुंग तिरको भेटघाट र खवर वुझ्न जादै मरेंग्दी माधव दाई, रामु दाई म लगायत ।

हैन कस्तो आएछः मोवाइलवाट फेटो खिच्दै पूर्व सांसद शंकर प्रसाद पान्डे ।

अघिल्लो शनिवार अकस्मात गएको भुकम्पले विर्घा जाने साइत जुरायो । यो भुकम्पले विर्घाका घरहरुमा पनि व्यापक क्षती भएको छ । तिनै क्षती पुगेका केही घरहरु ।

भुकम्प वाट क्षति पुगेको वनकसी डांडा स्थीत पशुपति पान्डेको घर ।

वन्कसी डांडाकै छविलाल पान्डेको चर्किएको घर । यो घरमा वाहिर भन्दा भित्र धेरै क्षति देखिन्छ ।

वन्कसी डाडाकै उमाकान्त पान्डेको घर ।

विर्घा कट्टी स्थीत गणेश पान्डेको घर ।

वन्कसी डाडाकै अर्को घर ।

अव विर्घा तिरै वसेर वाख्रा पाल्नु पर्ला जस्तो छ । अहिले हरेक जसो कामकाजी विर्घालीको मुखवाट यस्तो कुरा सुन्न पाइन्छ । थोत्रावारी दिपक दाई वाट शुरु भएको व्यावसायीक वाख्रा पालनको लहरमा थपिएका छन पशुपति पान्डे, कुलुम, नारायण पान्डे, कुलुम । लामो समय राजनीति तथा समाज सेवामा सक्रिय रहेका तुल्सीराम पान्डेलेपनि अव गांउमै वसेर वाख्रा पाल्न लाग्ने भएका छन । धेरै समय काठमाण्डौमा वसेपनि स्वच्छ हावापानी र आफ्नै जन्म गांउको मायालाई ध्यानमा राख्दै यस्तो निर्याय लिएको तुल्सीरामको भनाइ छ ।

विर्घा १ गक्रुंगाका सम्म परेका वारीहरु ।

वाख्रा पालनका लागि छानिएका आफ्नै वारी देखाउदै तुल्सीराम पान्डे साथमा जलेश्वर पान्डे र रामप्रसाद पान्डे ।

आफ्नै घरमा परामर्शमा व्यस्त तुल्सीराम पान्डे ।आफ्नै घरमा परामर्शमा व्यस्त तुल्सीराम पान्डे ।

गक्रुंगावाट फर्किदै गर्दा घाम डुव्दै गरेको विर्घा ।

विर्घा ७ भुष्टुंग पृष्ठभूमिमा नागें डाडो ।

थोत्रावारीमा दिपक दाईको वाख्रा फर्म अवलोकन गर्दै शिव, भुपाल र इन्द्रदेव पान्डे ।

विर्घा कुलुममा नारान पा०डेका वाख्रा गोठर्म घांस खादै ।

असार मानो खाएर मुरी उव्जाउने महिना हो । यद्यपि विर्घामा धेरै जसो रोपाई साउनमै हुन्छ । सम्म मिलेको उपत्यका भएपनि यंहा पानीको भने चरम अभाव छ । यद्यपि वर्षाले रोपाई असहज वनाएको छ ।
यस पटक कम वर्षा भएकाले पानीको समस्या टड्कारो वन्यो । समयमै राम्रो वर्ष नहुदा रोपाइमा समस्या देखिएको छ । धानको विउ खेतमा छिपपीदै गएपनि पानी नहुनाले सिमित पानीका कुलामा झगडा भएका कुरा सुन्न पाइएको छ । “मरेंगदाको कुलाका विषयमा विष्णु दाईले त पिटाइ खाए गरेनी ।” विहानै विर्घा फोन गर्दा शुन्न पाइयो । पानीको पर्याप्तता नहुदा उत्पादनमा विर्घाले जहिलेपनि समस्या भोग्दै आएको छ । दुख सुख शुरु भएका रोपाइका विभिनन तस्विरहरु ।

विर्घा भुष्टुंगमा रोपाइ गर्दै स्थानीय महिलाहरु । पृष्ठभूमीमा पदम सर घनस्याम काका को घर र नांगे डाडा देखिन्छ ।

विष्णु घर्तिले खिचेको तस्विरमा खेत सम्याउदै गरेको देखिन्छ भने खेतको बीचमा हिलाम्मे सडक ।

टारी खेतमा रोपाइ गरिदै पृष्ठभूमिमा जनतामावी अर्चले ।

लामो समयपछि एक दिनका लागि विहानी मेलोवाट विश्राम मिलेको थियो । मिलेको थियो पनि कसरी भन्नु क्वाटरफाइनल चरणको अन्तिम गेम हेर्न मिलइएको थियो । तर के गर्नु पापी निद्राले गेम हेर्न दिएन । विहानै एक मित्रले सानो ठिमी आसपास एक घन्टा कुदाए । करिव एक घन्टाको कुदाइमा म लखतरान भएको छु । शरिर तातेको छ । हर्रर्र ज्वरो आउला जस्तो भएको छ । दिन भरीमा मुस्किलले १०० मिटर पैदल हिड्ने म पुरै व्रोइलर कुखुरा भएको रहेछु । हे भगवान यस खाल्डोमा वस्ने अधिकांश त्यस्तै त होलान ।
गांउ थियो मित्र थिए , पौडिने वानी थियो, आफ्नै पोखरो वा कुलाको बहाद थियो । यति पनि नभए अरुवा थियो । सके काली गन्डकी थियो नसके छेउमा पानी जमेका ढोब्ला थिए । पौडाइ थियो, अरुवा सम्मको दौडाइ थियो । साथ थियो, साथी थिए । भोक लागे आप थियो । तिर्खा लागे अमला थिए । स्कुल जान दुख लागे पुट दुखेको वहाना थियो । घांस काट्न अल्छी लागे हात काटेको अभिनय थियो । लाग्दो हो दुख थियो, अभाव थियो, जीवन कठिन थियो ।
वर्षौ पछि आएर यो व्रोइलर जिन्दगीमा आइपुग्दा मनले गम खादैछ जे थियो त्यही थियो । जे छ त्यही छ । जो थिए त्यही थिए । फडियार पाक्थे, आप पाक्थे, कटहर पाक्थे, मकै खाने वेला हुन्थ्यो । के थिएन गांउमा । सवै चिज थिए । नभएका चिज छन भन्ने नै चिन्ता थिएन त्यसैले दुख भएपनि गांउले जीवनमा सन्तोष थियो ।
वर्षामा पानी वढेर खोला तर्न नसकिने हुन्थे, नंया नंया ठांउमा पानीका मुल पलाउथे । धान रोपेर मकै थन्क्याउदा नथन्क्याउद जनै पूर्णीमा आउथ्यो । लट्टाइमा धागो वात्ने, जनै वाट्ने श्रृंखला शुरु हुन्थ्यो । घुर्रा घिर्याउदा आनन्द आउथ्यो । बा दाइहरु जनै वाट्थे हामी घुर्रा घुमाएको रमाइलो हेथ्र्यौ । जनै मन्तर्नका लागि दोडा दौड हुन्थयो । दुवै हातमा भान्जा दाइ वा भिनाजुले डोरो लगाइदिएपछि वल्ल खानपिन हुन्थ्यो । जनै साटिएलान वा हराउलान भनेर मन्तर्ने ठांउमा करेला, वोडा या वट्टा वाधिन्थ्यो आफनो जनैको झुप्पामा ।
जनै पूर्णीमा सकिएको छैन रमाइलो पर्व तिज आइपुग्थ्यो । दमाइकोमा लुगा सिलाउने घुइचो शुरु भइहाल्थियो । वेलैमा लुगा नकिने सिलाउन भ्याइन्थीएन । सानो तिजसंगै दिदी वहिनी लिन जाने चटारो शुरु हुन्थ्यो । तिजको अघिल्लो दिन दिउसै वाट दर खानु नाच गान गर्नु र पहर पहर खानु क्या रमाइलो हुन्थ्यो । तिजको दिन सवेरै अर्चलेमा गएर नाच गान हेर्नु, सिठी फुक्नु र वेलुन उडाउनु वा क्या स्वर्णीम दिन थिए । जनतामावी बीचै वाट वग्ने कुलोमा खुट्टा धुन, चप्पल वगाउनु कस्तो वाला पन थियो ।
जनै पूर्णीमाले शुरु गरेको चाड पर्वको श्रृंखला दशै तिहारमा गएर टुंगिन्थ्यो । आप कटहर मात्र होइन घिरौला, काक्रा, करेला र चिचिन्डा यही सिजनमा फल्थे । ठुला झेक्रा लगाएर फलाइएका यस्ता तरकारीको स्वाद अव कंहा पाउनु । अहिले त काक्रा काक्रा जस्तो छैन करेला करेला जस्तो, सवै स्वाद हराए जस्ता ।
तिजमा गीत छैन पंचमीमा नाच छैन । गांउनु या नाच्नुको साटो कतिवेला वत्ती आउला र टीभी हेरौला भनेर वस्ने जमात वढ्यो । खाली खुट्टा कट्टी स्कुल सम्म जानु, कुलाका वाहादमा पौडिनु, सुरेली खेलेर फडीयारका रुखमा पुग्नु वा क्या दिन थिए ती ।
यो अपाधापीमा, यो लाभ हानीमा, यो देखाउनु पर्ने र जान्ने या हुने पल्टीनु पर्ने शहर र समाजमा म घरी घरी तिनै दिन संझीएको छु । जंहा अभाव थिए, दुख थिए तर त्यहा जीवन थियो । वाच्नुको सार थियो । मान्छे प्रकृतिसंग नजिक थियो । कोही फर्काइदेउ त्यो मरो वालापन…………….

उनका अगाडी थुप्रै विकल्प थिए । चल्तीको ब्यापार काठमाण्डौमा फस्टाउदै थियो । स्वदेश छाडी विदेश समेत पुगेर आर्थिक उपार्जनका अनेक श्रोतहरु थिए । तैपनि उनी पुख्यौली घर फर्के । नामले मात्र नभए धेरै वर्ष स्याहार सुसार नपाएर थोत्रीन लागेका थोत्रावारीका घर गोठलाइ रिपेयर गरे ।
पुराना भत्काए, नया वनाए, ठिक्कका मर्मत गरे । यसरी शुरु गरे विर्घा ३ थोत्रावारीका दिपक पान्डेले गांउमा व्वसायीक वाख्रा पालन । आमाले विहानको पुजा पाठका लागि देउताका भाडा वर्तन सफा पार्दै गर्दा दिपकदाई टारी गैरावाट वाख्राको रुची अनुसारको घासको भारी ल्याइपुर्याउछन । घासको भारी विसाएपछि वाक्लो महीको गिलास ओठमाथि ताउ लगाउदै सुर्क्याउछन उनी ।
शहर पसेको छोरो घर फिरेपछि वा आमा पनि कम्ती खुशी छैनन । “वाउ वाजेको थात थलाले गुहार पाएको छ, गांउमा पनि केही गर्न सकिन्छ भन्ने उत्साह थपिएको छ”, छोराको कर्मवाट प्रफुल्लीत दिपक दाइका बा ले भन्नुभयो “गांउमै अवसर छ किन शहरको मात्र मुख ताक्नु पर्यो” ।
हाल लोकल वाख्रा करिव ५० को संख्यामा छन दिपक दाइको फर्ममा । लोकल खसी, वोका छुट्टै खोर वनाएर राखेका छन उनले । अवको उनको योजना छ दशै तिहार र चाडपर्वमा मात्र मासुको स्वाद चाख्ने गांउलेलाई” म पन्ध्र दिनमा एक पल्ट भएपनि मासु ख्वाउने अभियानममा छु” उनले भने “त्यसकालागि मासु काट्न जान्ने एक जनालाई रोजगारी दिनु पर्ला” ।

राम्रो छ है संभावना: दिपकदाइको वाख्रा फारम अवलोकन गर्दै शिव पान्डे ।

वढ्दैछन वाख्रा: हुर्कदै गरेका वाख्रा हेर्दै दिपक दाइ ।

घोर्ले खसी: छुट्टै गोठमा राखिएका खसी ।

वाख्रा फर्म अगाडी दिपक दाइ र उनको वाख्रा फर्म ।

सोच नविन,काम नविन, धारणा नविन र उत्साहहरु नविन वनुन । मुलुकले नविन दीशा पाओस, जिन्दगीमा उमगं छाओस, पराइहरु आफन्त वनुन ,आफन्तहरु अझै न्याना वनुन । काममा जांगर लागोस, मनमा आधार लागोस, अभर नपरोस कोही वैरी नवनुन । घाममा वर्षादी राख्न दिने र झरीमा फिर्ता माग्नेहरु पर हुन । तन, मन र बिचार स्वस्थ्य रहोस् । गाँस बास र कपासको अभाव नहोस् । नराम्रा कुरा कानले सुन्न नपरोस् । नराम्रा कुरा आँखाले हेर्न नपरोस्। मुखले दुर्बाच्य बोल्न नपरोस् । पाइला सधै प्रगति पथमा लम्किरहुन र हातले सधै सिर्जनशील काम गरोस, विर्घा व्लगका पाठक, शुभेच्छुक र सहृदयी सवैमा नंया साल २०७१ को शुभकामना ।

दशै आउनै लाग्दा शरदीय मौषम मादक हुदै जान थालेको छ । आफ्ना र आफन्त संझने सवै विदेशवाट घर परिवार संझेर यतै आउदैछन । अरब या मलेशीयावाट आउने उडानमा सिट पाउनु कम्ती सास्ती छैन यति वेला ।
वर्ष भरीको दुख विर्सिने र आफु आफ्नासंग मिलन हुने अद्भुत सास्कृतिक पर्व आउन अव धेरै दिन वांकी छैन । दशैको पुर्व सन्ध्यामा पितृ खुसी पार्ने अवसर सोह् श्राद्ध चलीरहेको छ । सोह् श्राद्ध पुरा भएको भोली पल्ट घटस्थापना हुने छ । दशैको लिंगो ठडिने छ । परदेशीहरु स्वदेशिनेछन । शहर पसेका हरु गांउका उकाली ओराली लाग्नेछन । घर आगन सफा राखिने छ र लिपपोतका परम्पराहरुले जिवन्तता पाउने छन । ठांउ ठांउमा लिगें पिगं गाडिने छन । र केटा केटीहरु आफ्नो घरमा कत्रो खसी भित्रेला भनेर लख काट्ने छन । नंया लुगा र मसलाको खरिदले वजार तात्ने छ । फरक वासनामय नंया नोटले खल्ती सुगन्धीत हुने छन । सुवास या शौन्दर्यको कुनै नाम छ भने त्यो शरद हो र चाड को कुृनै शौन्दर्यता छ भने त्यो दशै हो । निधारको रातो टिका र मान्यजनको आशिष मात्र होइन भेटघाट, परस्परका भेटघाट दशैको अर्को शौन्दर्य हो ।
दशैले ल्याउने उमंग वर्ष भरीका दुख पीडा भुलाउनलाई काफी छ । परदेशीलाई संझनै कुनै नव यौवना दशैको पर्खाइमा हुन्छे, लाहुरे आफ्नी प्रेयसीको कल्पनामा दशै कुर्छ । त्यसैले त आदिकाल देखि दशै यो चरणको सर्वमान्य चाड वन्न पुगेको छ ।
शहर पसेको म मेरा वर्षदिनका भाइरसहरु स्क्यान गर्ने अवसर हो दशै । गाविस भवन अघिल्तिर पिगं खेल्ने या वुढाहरुसंग रमी पार्ने या क्षेत्रपालको पुजामा पुग्ने या पुराना मित्रहरुसंग मिलन गर्ने अवसर हो दशै मेरालागि । गांउको चुर हरियाली वर्षदिन पछि भेटहुने गाउले सफा मनहरुसंगको सामिप्यताको लागि म व्यग्र छु । दिनभरी डुल्नु, गफिनु वा खाल जमाउनु सांझमा कुलामुनी भट्टराईकोमा पुगेर गपुल्ले सुन्नु मेरा पछिल्ला आकर्षण हुन । घरी घरी वजेर शान्ति भंग गर्ने यो फोन त्यहा पुगेपछि वन्द हुन्छ । समय समयमा मच्चिने ट्राफिक कोलाहल त्यो परिवेशमा शान्त रहने छ ।
यद्यपि यसै समयमा विर्घावाट त्यति राम्रा खवरहरु आएका छैनन । लगातारका निधनका खवरले माहौल भने त्यति सहज नभएजस्तो लाग्छ । यदपि जीवन मृत्यु जीवनको श्रृखंला हो तिनै श्रृंखलाका बीचमा आउने यस्ता दशै तिहार जस्ता चाडले त मनलाई वाधेको हुन्छ ।

आलमदेवी जाने वाटो !
स्याङजास्थित लसर्घाकी आलमदेवी शाह वंशजकी कुलदेवी हुन् । यी देवी स्याङजा जिल्ला आलमदेवी गा.वि.स. वार्ड नं. १ आलमदेवी डाँडोमा रहेकी छन् । आलमदेवीको क्षेत्रफल १५ रोपनी जमीन मन्दिरबाट पूर्व र पश्चिमतिर रहेको छ । यो मन्दिर बनाउन निर्माण सामग्रीका रूपमा काठ, ढुंगा, माटो, सिमेण्ट, सिंगमर्मर, फलाम र ईंटको प्रयोग भएको छ । यो मन्दिर वि.सं. १४७५ देखि १४९५ को अन्तरालमा निर्माण भइसकेको मानिन्छ । यो मन्दिर नागरामा अभिलेख वि.सं. १८४३ को रहेको छ ।

आलमदेवी वरपरका मगर वस्ती !
आलमदेवी शाह राजाहरूकी इष्टदेवी, कुलदेवी हुन् । भारद्वाज गोत्र भएका र गोत्र परिवर्तन गरी काश्यपगोत्र भएका शाह वंशीयकी कुलदेवी आलमदेवी ऐतिहासिक पीठ भएकी शक्तिपीठ मानिन्छ । राजा भूपति राणाजी रावद्वारा ती देवीको स्थापना भएको मानिएको छ । चितौडगढबाट पहाडतिर धर्मरक्षार्थ र प्रजापालन गर्ने उद्देश्यले लागेका र रिडीको बाटो कारीकोट हुँदै लसर्घा पुगेका खान राजाहरूले आफ्नी कुलदेवीलाई आफ्नै संरक्षणमा राखेका थिए ।

आलमदेवी वाट देखिएको विर्घाको मनोरम फाट !
आपूm लसर्घा आई बासवसेको समयमा राती सपना भयो र व्यूझेर हेर्दा आफ्नी कुलदेवीको आलन (झण्डा ध्वजापतका) त्यही लोप भएको पाउँदा ज्यादै अपसकुन ठाने । तर देवीले सपनामा दिएको चेष्टा स्मरण भएपछि आलन लोप भएको ठाउँमा पीठको स्थापना गरी आकाशमा छत (छाना) नराखी विधिपूर्वक पूजा आराधना गर्न थाले । त्यसरी पूजाको आरम्भ गर्ने व्यक्ति पनि राजा भूपति राणाजीराव नै थिए ।
Continue reading →

राजा महेन्द्रको राज्याभिषेकमा नेपाल आएका महान दार्शनिक तथा भारतका राष्ट्रपति डा. सर्भपल्ली राधाकृष्णन् विमानस्थलबाट सिधै शिवपुरी बाबा समक्ष पुगे र सोधे, “तपाईँको शिक्षाको सार के हो ?” बाबाले भने ” म तीनवटा अनुशासन सिकाउँछु… आध्यात्मिक, नैतिक र शारीरिक।” अनि डा. राधाकृष्णन् सोधे ,”समग्र सत्य यति थोरै शब्दमा?” बाबाले भने, “हो।”
शिवपुरी बाबाका शिक्षाका ति तीन अनुशासनलाई व्याख्‍या गर्न डा. राधाकृष्णन्‌जस्ता दार्शनिकलाई नै पन्ध्र मिनेटभन्दा बढी समय लागेको थियो। सन् १८२६ मा केरलाको नम्बोद्री बाहुन परिवारमा जन्मेका शिवपुरी बाबाले सारा संसारको भ्रमण गरेपछि अन्त्यमा काठमाडौँलाई आफ्नो घर बनाएका थिए।

उनको शिक्षाका बारेमा लेखिएको पुस्तक “लङ पिल्ग्रिमेज” का लेखक जे. जी. बेनेटले सन् १९६१ मा भेटदा बाबा १३५ वर्षका भइसकेका थिए। “मेरो बारेमा होइन मेरो शिक्षाका बारेमा लेख ” भन्ने शिवपुरी बाबाले सन् १९६३ को जनवरीमा समाधि लिए। शिक्षा क्षेत्रमा लागेकाहरूलाई फाइदा पुग्ने मनसायले शिवपुरी बाबाका शिक्षा र अनुशासनसम्बन्धी विचारहरूलाई यहाँ समेटिएको छ।
सशक्त मष्तिष्कका लागि नैतिक अनुशासन आवश्यक छ र त्यससँगै कर्तव्य र उपासना। सही जीवन बाँच, परमात्माको आराधना गर, यो नै पर्याप्त छ, यसभन्दा बढी केहि गर्न पर्दैन।परमात्मामा विश्वास गर्छौ भने तिमीले परमात्मालाई नै खोज्नु पर्छ, तर तिमी केहीमा पनि विश्वास गर्दैनौ भने पनि यो देखिने संसारको पछाडि कुनै अर्थ होला भन्ने तिमीलाई लाग्न सक्छ। तिमीले त्यो अर्थ खोज्नै पर्छ र त्यसलाई बुझ्नु पर्छ।
परमात्माले तिमीसँगै ज्ञानलाई पठाएका छन्। ज्ञान तिम्रो मित्र हो। ज्ञानले चाहनासँग अवैधानिक सम्पर्क गरेर दिमागलाई जन्म दियो। दिमागले चन्चलतासँग विवाह गरेर पाँच इन्द्रियहरूलाई जन्म दियो । दिमागले फेरि आशासँग अर्को विवाह गर्‍यो र रिस र लोभ नामक दुइ छोरा जन्मायो। यसरी एउटा परिवार बन्यो र तिम्रो शरिरभीत्र बस्यो। ज्ञान र चाहना बीचको चलखेल अविद्या हो। समय समयमा दिमागले पाँच इन्द्रिय मार्फत त्रास र चिन्ताको अनुभव गर्छ अनि हडबडाउँछ र आफ्नी आमा ज्ञानसँग सहयोग माग्छ। त्यसपछि ज्ञान तिमी अर्थात आत्मासँग परामर्श लिन आउँछ आत्माले आफ्ना परिवार त्याग्न र आत्मामै समाहित हुन भन्छ। आत्मामा ज्ञान समाहित हुनुलाई नै बोध भनिन्छ।
मानिसका तीन खालका कर्त्तव्य हुन्छन् : शारीरिक, नैतिक र आध्यात्मिक। शारीरिक कर्त्तव्यमा जन्म लिनुका दायित्व पूरा गर्ने, बाँच्नका लागि कमाउने, संसारमा आफू र आफ्नो क्षमतालाई स्थापित गर्ने, आफू प्रति आश्रितहरूको हेरविचार गर्ने आदि पर्छन। नैतिक कर्त्तव्यमा आफू प्रतिको दायित्वप्रति सधै सजग रहने र चौबीसै घण्टा सत्यको खोजी गर्ने पर्छ भने आध्यात्मिक कर्त्तव्यमा परमात्माको आराधना।

तर यो पछि नै गरिनु पर्छ सबैभन्दा अगाडी त पहिला दुइ कर्त्तव्यमा ध्यान दिनु पर्छ। यी दुइ कर्त्तव्यबाट कहिल्यै पनि ध्यान हटाउनु हुँदैन। एक मिनेट मात्रै पनि यी दुइ कर्त्तव्यबाट ध्यान हटायो भने तिम्रो दिमागमा अनेकन अनुरागहरूले आक्रमण गर्न थाल्दछ। यस्ता अनुरागहरूलाई बाहिरै राख्‍न पनि सजिलै छ।तिम्रो घरमा अनेकन मानिस आउँछन्, तिमी तिनलाई चियाआदि दिएर स्वागत गर्छौ। तिनिहरू फेरि आउछन् किनकी तिनिहरूलाई तिमीले स्वागत गर्छौ भन्ने थाहा छ। तर तिमीले तिनलाई स्वागत नै गरेनौ भने तिनीहरूले तिमीलाई छोड्छन् र अन्यत्रै जान्छन्।यहाँ मेरो घरमा जस्तै। यहाँ वरपर काँडेतार लगाइएको छ मैले भीत्र आउन दिनेहरू मात्र भीत्र आउन पाउँछन्।तिमी पनि तिम्रो दिमागको वरपर काँडेतार लगाउ । शरिरका अनेकन आवश्यकताहरू हुन्छन्।

शरिरका हरेक अङ्गका सहि गतिविधिका बारेमा तिमीले थाहा पाउनु पर्छ। ति सहि गतिविधिको छनौट गर्नु पर्छ र बिना कुनै निर्देश वा भूल तिनलाई कार्यान्वयन गर्दै जानु पर्छ।अर्को कुरा दिमाग हो। दिमागमा भावनाहरूले राज्य गर्छन् तर दिमागमा तर्कको राज्य हुनु पर्छ।दिमागमा शान्ति हुनुपर्छ। एउटा कर्त्तव्य आफ्नो शरिर प्रति हुन्छ अर्को घर प्रति हुन्छ, कर्त्तव्य समाजप्रति पनि हुन्छ र कर्त्तव्य समग्र राष्ट्रका प्रति पनि हुन्छ। अर्को कर्त्तव्यचाहिँ व्यवसायिक जीवनको हुन्छ। कर्त्तव्यहरूको पालनाका लागि सबैले धन कमाउनु नै पर्छ।
कर्त्तव्यको पालना सिकाउने काम शिक्षक र अभिभावक दुवैको हो।दुवैले त्यसै अनुसार तयारी गर्नु पर्छ। बालबालिकालाई पाँच वर्षको उमेर देखिनै कर्त्तव्य पालनाका शिक्षा दिइनु पर्छ, उनीहरूको दिमागले कारणहरू सोच्न थाल्नुभन्दा अगाडी देखिनै।
शरिर प्रतिको कर्त्तव्यको पालना शरिरको आवश्यकताको अध्ययन गरेर गर्नु पर्छ।खाने काम पनि शरिरलाई ठिक ठाउँमा राख्‍नका लागि मात्र हुनु पर्छ।यसैगरी सुत्‍ने हेर्ने छुने दिसापिसाव गर्ने आदि सबै कर्त्तव्यको पालना शरिरलाई ठिक ठाउँमा राख्‍नका लागि तोकिएको समयमा र बिना कुनै गल्ती गरिनु पर्छ।यी सबै कुरा बालबालिकालाई सिकाइनु पर्छ। उनीहरूलाई यी सबै कुरा स्पष्ट पार्नु पर्छ र उनीहरूले गल्ति गरे भने तिमीले त्यो गल्ती औल्याउनु पर्छ।
यस्ता कुरा अभ्यासमा भर पर्छ। मैले तिमीलाई चिया बनाउन भने । तिमीले बनायौ तर त्यसमा गल्ति भएको हुन सक्छ र सहि स्वाद नआएको हुन सक्छ। चिनि धेरै भएको हुन सक्छ, रङ्‌ग कडा भएको हुनसक्छ।आज गल्ती पत्ता लगाउ समाधान भोलि हुन्छ। भोली तिमीले फेरि गल्ति गर्न सक्छौ पर्सि समाधान निक्लन्छ । यसैले एउटा कुरालाई लामो समयसम्म नियमित अभ्यास गर्दै गए पछि तिमीले सहि स्वाद पाउछौ र तिमी त्यसैलाई निरन्तरता दिन सक्छौ।यसरी नै तिमीले आफ्ना कर्त्तव्यको अध्ययन गर्नु पर्छ । जबसम्म सहि उत्तर पाइदैन हामीले काम दोहराउदै जानुपर्छ, हिजोका गल्तीहरूलाई आज सुधार गर्दै जानु पर्छ ।
तिमी कति चाहन्छौ भन्ने कुरा पहिल्यै निधो गर। कति साथी चाहिन्छ, कति मानिसलाई भेट्नु पर्छ, परिवारसँग बाँच्नका लागि कति कमाउनु पर्छ, राजनीति पत्रकारिताजस्ता विषयमा सोच्न र कुरा गर्न कति समय दिनु पर्छ, कति खाने कति पिउने र कति मनोरञ्जन तिमीलाई चाहिन्छ ति सबैको पहिले नै निधो गर र त्यस अनुरूप नै आफूलाई ढाल। आफूले तोकेको सीमाभन्दा बढी कहिल्यै जान नदेउ।
सत्यको अनुभूति गर्न जीवनलाई त्याग्नु पर्छ तर जीवनलाई त्याग्नुको अर्थ जङ्गल तिर वा गुफामा जानुमात्र होइन। बुद्धले पनि बोधिसत्व प्राप्ति पछि त्यसो गर्न आवश्यक नभएको वताएका छन्। सहि जीवन बाँच्ने हो भने घरमै बसेर पनि सत्यको अनुभूति गर्न सकिन्छ। जीवन त्याग गर्नु भनेको नाम, ख्‍याति र मनोरञ्जनका चाहनाहरूलाई त्याग्नु हो।
दृढ सङ्‌कल्प
समुन्द्रको किनारामा एउटा बदाम जत्रो सानो चरा बस्थ्यो। समुन्द्रतटमा उसले फुल पार्थ्यो तर सधै समुन्द्रको छालले उसको फुल बगाइदिन्थ्यो।सधै यस्तो भए पछि त्यो चरो साह्रै रिसायो।आफ्ना फुलहरू फेरि पाउनका लागि उसले समुन्द्र नै सुकाउने योजना बनायो । दृढसङ्‌कल्पका साथ उसले योजना बनायो र समुन्द्रमा आफूलाई भिजाउँदै टाढा गएर आफ्नो जीउबाट पानी फाल्दै सुकाउन थाल्यो। यो काम उसले नियमित र निरन्तर गर्दै गयो।उसको काम देखेर उ जस्तै अर्को चरो आयो के गरेको भनेर सोध्यो। चराले समुन्द्रमूनि रहेका आफ्ना फुल लिनका लागि समुन्द्रनै सुकाउन लागेको वतायो। अर्को चराले पनि आफ्ना फुल लिनका लागि त्यसै गर्न थाल्यो। ति चराहरू एक पछि बढदै हजारौ भए अनि लाखौ र समुन्द्रनै सुक्यो।

(जे. जी. बेनेट र ठाकुरलाल मानन्धरद्वारा लिखित तथा सन् १९६५ मा प्रकाशित “लङ पिल्ग्रिमेज” मा आधारित)