दशै आउनै लाग्दा शरदीय मौषम मादक हुदै जान थालेको छ । आफ्ना र आफन्त संझने सवै विदेशवाट घर परिवार संझेर यतै आउदैछन । अरब या मलेशीयावाट आउने उडानमा सिट पाउनु कम्ती सास्ती छैन यति वेला ।
वर्ष भरीको दुख विर्सिने र आफु आफ्नासंग मिलन हुने अद्भुत सास्कृतिक पर्व आउन अव धेरै दिन वांकी छैन । दशैको पुर्व सन्ध्यामा पितृ खुसी पार्ने अवसर सोह् श्राद्ध चलीरहेको छ । सोह् श्राद्ध पुरा भएको भोली पल्ट घटस्थापना हुने छ । दशैको लिंगो ठडिने छ । परदेशीहरु स्वदेशिनेछन । शहर पसेका हरु गांउका उकाली ओराली लाग्नेछन । घर आगन सफा राखिने छ र लिपपोतका परम्पराहरुले जिवन्तता पाउने छन । ठांउ ठांउमा लिगें पिगं गाडिने छन । र केटा केटीहरु आफ्नो घरमा कत्रो खसी भित्रेला भनेर लख काट्ने छन । नंया लुगा र मसलाको खरिदले वजार तात्ने छ । फरक वासनामय नंया नोटले खल्ती सुगन्धीत हुने छन । सुवास या शौन्दर्यको कुनै नाम छ भने त्यो शरद हो र चाड को कुृनै शौन्दर्यता छ भने त्यो दशै हो । निधारको रातो टिका र मान्यजनको आशिष मात्र होइन भेटघाट, परस्परका भेटघाट दशैको अर्को शौन्दर्य हो ।
दशैले ल्याउने उमंग वर्ष भरीका दुख पीडा भुलाउनलाई काफी छ । परदेशीलाई संझनै कुनै नव यौवना दशैको पर्खाइमा हुन्छे, लाहुरे आफ्नी प्रेयसीको कल्पनामा दशै कुर्छ । त्यसैले त आदिकाल देखि दशै यो चरणको सर्वमान्य चाड वन्न पुगेको छ ।
शहर पसेको म मेरा वर्षदिनका भाइरसहरु स्क्यान गर्ने अवसर हो दशै । गाविस भवन अघिल्तिर पिगं खेल्ने या वुढाहरुसंग रमी पार्ने या क्षेत्रपालको पुजामा पुग्ने या पुराना मित्रहरुसंग मिलन गर्ने अवसर हो दशै मेरालागि । गांउको चुर हरियाली वर्षदिन पछि भेटहुने गाउले सफा मनहरुसंगको सामिप्यताको लागि म व्यग्र छु । दिनभरी डुल्नु, गफिनु वा खाल जमाउनु सांझमा कुलामुनी भट्टराईकोमा पुगेर गपुल्ले सुन्नु मेरा पछिल्ला आकर्षण हुन । घरी घरी वजेर शान्ति भंग गर्ने यो फोन त्यहा पुगेपछि वन्द हुन्छ । समय समयमा मच्चिने ट्राफिक कोलाहल त्यो परिवेशमा शान्त रहने छ ।
यद्यपि यसै समयमा विर्घावाट त्यति राम्रा खवरहरु आएका छैनन । लगातारका निधनका खवरले माहौल भने त्यति सहज नभएजस्तो लाग्छ । यदपि जीवन मृत्यु जीवनको श्रृखंला हो तिनै श्रृंखलाका बीचमा आउने यस्ता दशै तिहार जस्ता चाडले त मनलाई वाधेको हुन्छ ।

पाल्पामा रहेको रानीघाट दरवार ।
पाल्पाको आफ्नै गौरवपूर्ण इतिहास छ। धार्मिक, सांस्कृतिक र पर्यटकीय महत्वका स्थलहरूले समेत यसको गौरववृद्धि गरेका छन्। त्यसकुराको अनुभव आजको पुस्ताले पनि गरेको छ। त्यसैले उसले इतिहासको चर्चा गर्ने गरेको छ तर इतिहास जपेर आनन्द लिने विषय होइन। यो त निरन्तर साधना गर्ने, लेख्‍ने, खोज्ने र अध्ययन गर्ने विषय हो। त्यसैले धर्म र संस्कृतिका चर्चाले मात्र आजको मान्छेलाई सन्तुष्टि मिल्दैन बरू उसले पुराना कुराको खोज गर्न, त्यसबाट गौरववोध गर्न र उत्प्रेरित भएर अघि बढ्न चाहन्छ। ऐतिहासिक तथ्यलाई वुझेर नयाँ जीवन दर्शनसित अघि बढ्ने सोचको विकास गर्न चाहन्छ।

रानीघाटमा रहेको पुरानो वजार जुन आजकल सुनसान प्राय रहन्छ ।
हरेक युगको गाथाले पछि आउने पुस्तालाई नयाँ कुराको सन्देश र संङ्केत दिनै पर्छ र दिन्छन् पनि, तर त्यसलाई वुझ्ने र ग्रहण गर्ने क्षमता सबैमा नहुने भएकाले त्यसलाई वुझ्न र ग्रहण गर्न सबैले सक्दैनन्। प्रताप शमशेरद्वारा निर्मित तानसेनको दरबार होस् अथवा जुद्ध शमशेरद्वारा निर्मित मस्यामको दरबार होस् तिनको कथा उस्तै हुन्छ। चाहे जुद्ध शमशेरद्वारा निर्मित अर्गलीको दरवार होस् चाहे खड्ग शमशेरद्वारा निर्मित रानीघाटको दरवार होस् अथवा साहेबजीहरूको नील दरवार होस् वा अन्य कुनै पनि दरवार हुन्। तिनले पनि तत्कालीन समाजको ऐतिहासिक तथ्यबारे केही न केही बोल्नैपर्छ र बोल्ने गरेका छन्। इतिहासका विद्यार्थीहरू त्यही आवाजलाई सुन्ने, पढ्ने र बुझ्ने प्रयासमा लागेका हुन्छन्।

काली नदीले छुट्याएको स्यागंजा र पाल्पा तथा दुइ जिल्लालाई जोड्ने पुल ।
Continue reading →

विर्घाका पाका मध्येका एक मोहनीलाल खरालको विहिवार निधन भएको छ । लामो समय देखि मृगौला सम्वन्धी रोगवाट पीडित खरालवाको आज अपरान्ह आफ्नै निवास कट्टीमा निधन भएको हो । उंहाका श्रीमती,४ जना छोरा र २ छोरी हुनुहुन्छ । मृतकको आजै अरुवा घाटमा अन्तिम संस्कार गरिएको छ । केही दिन देखि केही पनि नखानुभएका खराल वा केही समय देखि ओच्छ्यान पर्नु भएको थियो ।
खराल वा विर्घा र त्यंहाका युवाहरुकालागि उर्जा थिए । जवानीका जोशिला गफ सुनाउने देखि पल्टनका गफ दिन वुढा निकै सिपालु थिए । लामो समय भन्जिगंमा वसेका खराल वाले वाघका गफ सुनाएर आफ्नो वहादुरीको वखान गर्दथे । वुढाले वाघ संग लडुन नलडुन हामी भने उनका कहानी सुनेर रोमान्टिक वन्थ्यौ । खराल वा पल्टनमा भर्ति भए नभएको त्यति याद छैन तर जे होस पल्टनका लुगा लगाउन र त्यसै अनुसारको गफ दिनमा वुढा १ नंवर थिए । भन्जिगं वसुन्जेल कम्तिमा ६ महिनामा सत्य नारायणको पुजा लगाउने र भजन किर्तन गर्न लगाउने वुढा हाम्रा लागि रमाइलाको श्रोत थिए । तास खेल्नका सौखिन खराल वा लुछेली गणेशका घरमा खराल्नी आमावाट कुटिएको प्रशंग अझैपनि हासोको विषय वन्ने गर्छ । कट्टी वसाइ सरेपछि लाइव्रेरी वरपर युवाहरुले वुढाका गफ सुन्ने मौका पाइरहे । उमेर ढल्कदै गएपनि कहिल्यै निरस र उदास नदेखिने खराल वा केही समय वनको हेरचाह गर्ने जिम्मामा समेत थिए ।
खराल वाले हामी केटा केटी हुदा हुने तिजको रमाइलोमा उर्जा थप्थे । गीत गाउन र खैजडी मजुरा वजाउनमा खप्पिस खराल वा मौलाको भयेरमा हुने हरेक किर्तनमा मनभोग वाड्ने भुमिकामा हुन्थे । हामी केटा केटी मोहनीलाल वा लाई छक्याउदै दुई पल्ट हात पुर्याएर प्रसाद खान्थ्यौ । यसो गर्दा दुई पल्ट प्रसाद फेला पार्ने अरुका बीचमा वहादुर नै गनिन्थ्यो । हरेक सामाजिक काममा सक्रिय र अग्रसर रहने खराल बा मेरा हरेक संझनामा वसेका छन । मेरा बा का साथि खराल वा मैले मेरा बाको स्मृतिमा श्राद्धकोलागि एक छाकी वसेकै दिन स्वर्गवास भए । मैले श्रद्धाले पाउमा निधार पुर्याउने असाध्यै थोरै व्यक्तिमा रहेका खराल वा संगका खैजडी वोकेर धौदीखोला पुगेका हुन या काक्रो चोर्दाका, गन वहादुरकोमा रमी खेल्दाका हुन या तिहारमा कौडा हान्दाका, विरांगदीको वाटो खन्दाका हुन या नेवारी कुवा सफा गर्दाका हरेक संझनामा खराल वा आउनुहुनेछ । परम मित्र शुरेशसंगको गफका हरेक श्रोतका शन्दर्भ खराल वा अव हुनुहुन्न । अल विदा खराल वा । तपाइको आत्माले चीर शान्ति पाओस ।
read more:
http://birgha.com/?paged=3

३ क्षेत्र रहेको स्याङ्जामा दोस्रो संविधासभाको निर्वाचनका लागि नेपाली काँग्रेस, नेकपा एमाले र नेकपा माओवादी मा उम्मेदवार कोबन्ने भन्नेमा रस्साकस्सी चलेको छ ।
संविधानसभाको पहिलो निर्वाचनमा क्षेत्र नं. १ मा एमाले उम्मेदवारसँग पराजय व्यहोरेको नेपाली काँग्रेसले जिल्लाका ३ वटै क्षेत्र आफ्नो पकडमा रहेको दाबी गरेको छ । भदौ २० सम्ममा प्रत्यक्ष र समानुपातिक उम्मेदवारको नाम सिफरिसको तयारीमा रहेको काँग्रेस क्षेत्रिय प्रतिनिधिको भेला बोलाएर उम्मेदवार छनौट गर्ने तयारीमा रहेको नेपाली काँग्रेस स्याङ्जाले जनाएको छ ।
काँग्रेसका तर्फबाट क्षेत्र नं. १ मा प्रत्यक्ष तर्फ महासमिति सदस्य तथा युवा नेता राजु थापा, क्षेत्रिय सभापति तुलसीराम रेग्मी, तुलसी गिरी, जगतबन्धु अर्याल र महिला नेतृ हिरादेबी शर्मा र निर्मला लम्सालको नाम चर्चा र उनीहरु कार्यकर्ता तहमा लोकप्रिय मानिन्छन् । संगाठानिक तबरबाट तल्लो तहसम्म पुग्ने नेतृ शर्मालाई भए प्रत्यक्ष नभए समानुपातिक तर्फ एक नम्बरमा सिफारिस गर्न कार्यकर्ताले माग गरेका छन् ।
“जिल्लाका ३ क्षेत्र मध्ये २ र ३ काँग्रेसको पकड रहेको मानिन्छ ।” मुस्लिम संघका केन्द्रिय सचिव मुन्ना शेख भने, “तुलनात्मक रुपमा क्षेत्र नं. १ मा एमाले भन्दा काँग्रेस कमजोर मानिएको भएपनि पछिल्लो ३ वर्षेमा काँग्रेसले आफ्नो संगठनलाई मजबुद बनाएको छ ।” क्षेत्र १ बाट युवा नेता थापालाई उम्मेदवार बनाए १५ वर्षदेखिको एमालेको राज तोडिने शेखको बुझाई छ ।
क्षेत्र नं. २ मा काँग्रेसले पार्टीका केन्द्रिय सदस्यद्धय पूर्व सभाषद गोपालमान श्रेष्ठ र धनराज गुरुङ्, राष्ट्रिय सभाको पूर्वसदस्य तथा महासमिति सदस्य खगेन्द्रराज रेग्मी, सूर्यप्रसाद रेग्मी, भोजराज अर्याल र महिलामा सरस्वती तिवारीबीच रस्साकस्सी नै चलेको छ । केन्द्रिय सदस्य भएकाहरु समानुपातिकमा बसेर नयाँले मौका पाउनपर्ने कार्यकर्ताको माग छ ।

संविधानसभाको पहिलो निर्वाचनमा १ सय ४४ मतले एमाले उम्मेदवार पछि परेको क्षेत्र नं. ३ मा काँग्रेसका तर्फबाट पूर्वसभाषद मोहन पाण्डे, महासमिति सदस्य शिवकुमार गिरी, गजिन्द्रप्रकाश मल्ल, शंकरप्रसाद पाण्डे र भुमा पाण्डेको नाम चर्चामा रहेको छ । पार्टीका उपसभापति रामचन्द्र पौडेलका निकट मानिएका पूर्वसभाषद पाण्डेको तुलनामा गिरी र मल्ल कार्यकर्तामाझ लोकप्रिय मानिन्छन् ।
उता नेकपा एमालेमा क्षेत्र नं. १ बाट एमालेका बरिष्ठ नेता केपी ओलीका विश्वास पात्र नारायण मरासिनीको नाम अग्रस्थानमा छ । एमाले स्रोतका अनुसार १ बाट पार्टीका जिल्ला उपाध्यक्ष मिनप्रसाद गुरुङ्, शिक्षक संगठनकी केन्द्रिय उपाध्यक्ष सिमा क्षेत्री, महिला नेतृ सिता सुन्दास मध्येबाट नाम सिफारिस गर्ने तयारी भएको छ ।
भदौ २५ सम्ममा दुबै तर्फको उम्मेदवारको नाम सिफारिस गर्ने तयारीमा रहेको एमालेले क्षेत्र नं. २ मा पार्टी अध्यक्ष पद्मा अर्याल, युवा नेता कृष्ण खाँण, पार्टीका पूर्व अध्यक्ष चक्रबहादुर पराजुलीको नाम अगाडी ल्याएको छ । क्षेत्र नं. ३ मा छोटो समयमै युवा वर्गमा लोकप्रिय नेता डा. बुद्धिमान श्रेष्ठ, पुन्यप्रसाद भुषाल, मुक्ति पाठक, छबिलाल विकको नाम सिफासिर गर्ने तयारीमा रहेको छ ।
उम्मेदवार छनौटमा अगाडी देखिएको एकीकृत नेकपा माओवादीले ३ वटै क्षेत्रबाट प्रत्यक्ष र समानुपातिमा ५/५ जनाको नाम सिफारिस गरेको छ । क्षेत्र नं. १ बाट प्रत्यक्षमा तमुवान राज्य समिति सदस्य शैलेन्द्र घिमिरे, राष्ट्रिय योजना आयोगका पूर्वउपाध्यक्ष दिपेन्द्रबहादुर क्षेत्री, लक्ष्मी पौडेल, ख्यामनारायण ढकाल र हुमबहादुर कुमाललाई सिफारिस गरेको एमाओवादी कार्यालय सचिव शिव पराजुलीले जानकारी दिए ।
त्यसैगरि क्षेत्र नं. २ बाट प्रत्यक्षमा दिपा भुषाल, टिकाराम रेग्मी, ताराप्रसाद भुषाल, शिवप्रसाद कोईराला र प्रकाश न्यौपाने रहेका छन् । काठमाडौं वाईसियल ईन्चार्ज रहेका कोईराला ‘ज्वाला’ काठमाडौं क्षेत्र नं. ४ बाट उम्मेदवार बन्ने सम्भावना रहेको माओवादी स्रोतले जनाएको छ । क्षेत्र नं. ३ बाट जगदीश गैह्रे, हरि भट्टराई, लोकेन्द्र थापा, नारायण अधिकारी र डम्मरदेब
अर्यालको नाम सिफारिस गरिएको छ । सिफारिस गरिएकामा भुषालद्धय श्रीमान
श्रीमती हुन ।
ठूला तीन पार्टी एमाओवादी, काँग्रेस र एमाले मध्ये विगतका निर्वाचनमा देखिएको जनमतका आधारमा काँग्रेस र एमालेकाबीच प्रतिस्पार्ध हुने अनुमान गरिएको छ । राष्ट्रिय राजनीतिमा प्रमुख भूमिका रहेको एमाओवादी स्याङ्जामा सांगाठानिक रुपमा काँग्रेस र एमालेको तुलनामा निक्कै कमजोर मानिन्छ ।
“एमाओवादीले उम्मेदवार छनौटको प्रक्रिया सक्दा समेत मतदाता तहसम्म निर्वाचनको माहौलले छाएको छैन् ।” स्थानीय व्यवसायी परसुराम भण्डारीले भने, “जनमतमा अगाडी रहेका काँग्रेस र एमाले नतातेसम्म माहौल सृजना हुदैन् ।” काँग्रेस र एमालेले उम्मेदवार छनौट गरेपछि मात्रै मतदाता स्तरमा निर्वाचनको माहौलले छुने भण्डारीले बताए ।
एमालेका तर्फबाट पूर्वसभाषद भएका हितकाजी गुरुङ् अशोक राई नेतृत्वको संघिय समाजवादी पार्टीबाट उम्मेदवार भएमा क्षेत्र नं. १ मा एमालेलाई झड्का लाग्ने अनुमान गरिएको छ । क्षेत्र १ मा तमुहरुको ठूलो मात्रामा बसोबास छ । तमुहरुको संख्या ठूलो भएकै कारण २०५६ र २०६४ को निर्वाचनमा एमालेबाट हितकाजी गुरुङ् र २०४८ मा काँग्रेसका तर्फबाट रुद्रमान गुरुङ्ले निर्वाचनमा जीत हात पारेका थिए ।
काँग्रेस राजनीति छाडेर अखण्ड पार्टी नेपालको केन्द्रिय सदस्य बनेका भक्तबहादुर अधिकारी क्षेत्र नं. २ मा उम्मेदवार भएमा काँग्रेसले आफ्नो पकड गुमाउने छ भने क्षेत्र नं. ३ मा २०५२ को एमालेका तर्फबाट मध्यावधिक निर्वाचनमा विजयी भएका महेनद्र थापाले संघिय समाजबादी पार्टीका उपमहासचिव हैसियितमा उम्मेदवार भएमा एमालेले ठूलै घाटा व्यहोुर्न पर्नेछ ।

विर्घा ५ गांउवाट देखिएको वासटारी, वारीचौर र कालीगन्डकी । पृष्ठभूमिमा पाल्पा ।

शहर संवेदना हराउदो छ । मुलुकमा चलेको १० वर्षे द्धन्दले धेरै चिज गुमायो त्यसमा पनि नेपालीको निश्चल हासो र मानवीय संवेदना त झनै गुम्यो । विश्वमै नेपालीहरु निश्चल हासो र मानवीय संवेदनाकालागि परिचित थिए तर द्धन्दले रोपेको विजारोपणसंगै शंवेदना पनि हरायो । शहर स्वार्थहरुको केन्द्र हो, हुन त यहाको मंहगी, व्यस्तता र धपेडीले मान्छेलाई स्वार्थी वनाएको छ ।
भन्नेहरुले १० वर्षे द्धन्दले निमुखालाई आवाज र दुर दराजकालागि चेतना दियो भन्छन । यद्यपि यसले हराएको मानवीय संवेदना त्यसको मुल्यमा महंगो परेको छ ।
म विहानको मेलो भएको मानिस । छिटो उठ्नु र छिटो सुत्नु मेरालागि नियमित कार्य वनेको छ । विहानै उठे दिनपनि उर्जाशिल हुन्छ भन्छन । मलाई पनि त्यस्तै लाग्छ । यद्यपि विहानको उठाइ, फ्रेशनेश र केही योगाका स्टेपहरुले दिने आनन्द, यो शहरमा धेरै वेर टिक्दैनन । वाइक चलाउनेहरुको तनाव सडकमा निस्के पछि शुरु हुन्छ । अधिकांश सवारीहरु नियम पालना गर्दैनन जसले क्षण क्षणमा चुनौति निम्त्याउछ ।
मान्छेलाई ठक्कर दिने सवारीले घाइतेको उद्यार गर्दैन वरु व्याक गरेर सामान्य मान्छेलाई पनि सिध्याइदिन्छ । मान्छेलाई त ठक्कर दिने सवारीको के कुरा जनावरहरु त निसानामा पर्नु सामान्य नै भयो । प्रत्येक विहान केही कुकुरहरुको जीवन तिनै वेपर्वाह सवारी चालकहरुले खाइदिन्छन ।
यो स्वार्थी र शंवेदना हराउदै गएको शहर भन्दा मेरो गांउ यी पक्षहरुमा धेरै अगाडी छ । भलै विकास या विस्तारका कामहरु कम भएका हुन । शंवेदना छ गांउमा । वास नपाउने वटुवालाई वास दिन्छ । तिर्खाएकालाई पानी दिन्छ र समस्यामा परेकालाई सहयोग दिन्छ ।
त्यसैले पनि मेरालागि गांउ प्यारो छ । यही स्वार्थी शहरलाई विर्सेर त्यही गांउका खातिर ।

केही वर्षअघि सम्पन्न मैत्रिपूर्ण भलिवल प्रतियोगिता पछि प्रशन्न मुद्रामा गांउलेहरु ।

नेपाली कांग्रेस स्याङजा क्षेत्र नं ३ बाट दुईपटक चुनाव जितिसकेका पुर्वसांसद शंकर प्रसाद पाण्डे अहिले पनि राजनीतिमा उत्तिकै सक्रिय छन् । उनी अब हुने संविधानसभा निर्वाचनमा पनि उम्मेदवारका आकांक्षी हुन् । सादा जीवन र उच्च विचारका पाण्डेले अहिले पनि जुत्ता चप्पल लगाउँदैनन् । नेपाली कपडा र नेपालमा बनेका सामान मात्रै उपयोग गर्छन् । बेलुकामा १ छाक मात्र खाना खाने पाण्डे अहिले पनि भोटो र कछाडमा भेटिन्छन् । ३६ बर्षदेखि जुत्ता चप्पल नलगाएका पाण्डेले प्रजातान्त्रिक संविधान बनेपछि मात्र लगाउने प्रतिज्ञा गरेका छन् ।
लामो समय राजनीतिमा हुनुहुन्थ्यो अहिले कता व्यस्त हुनुहुन्छ?
#म अहिले पनि धर्म, राजनीति र विज्ञानको त्रिवेणीबाट अघि बढेको छु । यो नै सुखी र आनन्द जीवन हो ।
फेरि पनि चुनाव लड्दै हुनुहुन्छ, हो ?
#राष्ट्रियता, प्रजातन्त्र र समाजवादको संकटका लागि संविधानसभा संविधान लेख्नका लागि, नेपालको सनातन धार्मिक एकताको लागि म जस्तो व्यक्तिको आवश्यकता छ ।
तपाईले चुनाव जित्नुहुन्छ त?
मैले जिन्दगीमा हार देखेको छैन् ।
#मुलुकभर कांग्रेस कमजोर भएको भन्छन् तपाईले किन हार देख्नुहुन्न ?
कांग्रेस कहिले पनि कमजोर छैन । कांग्रेसको नामबाट विगतमा गरिएका कामहरुमा कमजोरी देखिएको हो । धर्म निरपेक्षताको मुद्धा खारेज, सनातन धार्मिक एकता र स्वतन्त्रता कायम गर्ने, राष्ट्रियताको पक्षमा खरो उत्रने, लोकतन्त्रको पक्षमा उभिने काम गर्नुपर्छ । राष्ट्रवादी र लोकतन्त्रवादीसँग सहकार्य गर्नुपर्छ । त्यसपछि कांग्रेसको दुईतिहाई मत आउँछ ।
तपाईले नेपाल हिन्दु राज्य कायम हुनुपर्छ भन्न खोज्नुभएको हो ?
# हिन्दुराज्य होईन । सनातन हिन्दु राष्ट्र नेपाल हामीले खोजेको हो । यसको परम्परालाई देशका पछिल्ला शासकहरुबाट विकृत गरियो । नेपाललाई सनातन, धार्मिक, सांस्कृतिक हिन्दु राष्ट्रकै रुपमा विश्व सम्पदा सुचीमा दर्ता गरिनुपर्छ । जनताले अनुमोदन गरेको राष्ट्रप्रमुख हुने व्यबस्था र जनताले आफ्नै शक्तिबाट हटाउन सक्ने परम्परा सनातन हिन्दु राष्ट्रमा सुरक्षित छ । यो समाजवादी परम्परा पनि हो । यो राष्ट्रियताको बलियो आधार पनि हो । २१ औं शताव्दीको विश्वव्यापी मुल्य मान्यतामै सनातन हिन्दु राष्ट्रको परम्परा हुने कुरामा विश्वस्त छु ।

नाटक
६४ वटा विभिन्न कलाको संयोजन हुने र प्रत्यक्ष कलाको स्वाद लिन पाइने नाटक संसारमै लोकप्रिय विधा मानिन्छ । वेलायतमा फिल्म हल भन्दा नाटक घरको संख्या वढि रहेको छ भनिन्छ । कति नाटक त सयौ वर्ष देखि लगातार मन्चन भइरहेका छन । पात्र फेरिन्छन विषय उही रहन्छ ।
कलाको प्रत्यक्ष अनुभूति हुने कारणले सस्ता फिल्म भन्दा नाटक धेरै कोटी माथि रहन्छन कलाका पारखीहरुका लागि । हुनत फिल्म पनि रुचीकै र मनोरन्जनकै विषय हो तैपनि पछिल्लो समय व्यावसायीकताले गाजेको वजारमा कमसल फिल्म हेरेर टाउको दुखाउनु भन्दा नाटकको प्रत्यक्ष स्वाद लिनु उपयुक्त हुन्छ ।
मन्डलामा हाल प्रत्येक दिन वेलुका सवा ५ वजेवाट शुरु हुने नाटक शुनकेशरी ऐतिहासिक विषय वोकेकी एक शुन्दर युवतीको कथामा आधारित छ । सय वर्ष पुग्नैलागेका पाका संस्कृति वीद सत्य मोहन जोशीले लेखेको शुनकेशरी नाटकको निर्देशन राजन खतिवडाले गरेका हुन । नाटकमा कणार्ली प्रदेशमा मध्यकालिन समयमा शुन्दरीको आकर्षण यसैकालागि भोट देखि जुम्लासम्मको लंडाइको विषय देखाइएको छ । सुत्राधारले कथाको शुत्रपात गर्दछ भने कलाकारले नाटकमा सक्दो गरेका छन । सरिता गिरी,सिर्जना अधिकारी, सुलक्षण भारती, सोमनाथ खनाल,निरज हुसेन, वुद्धि तामागंले प्रशशंनीय भुमिका निभाएका छन ।

मन्डला
नेपालमा रहेका महत्वपूर्ण थिएटर मध्ये मन्डला प्रमुख एक हो । आरोहण गुरुकुल, शिल्पी, एक्टर्स स्टुडीयो, सर्वनाम जस्तै मन्डलापनि चलेको नाम हो । रंगकर्मी आफैले आफ्ना पसिना वगाएर खालेको यो मन्डला नाटकघरले गत वर्ष अन्तराष्टिय नाटक महोत्सव समेत गर्न सफल भयो । राजधानीको मुटु अनामनगरमा रहेको मन्डलामा विविध विषयका नाटक हेर्न पाइन्छ । खासमा गुरुकुलको झझल्को मन्डलाले मेटाएको छ म जस्ता नाटक पारखीका लागि ।
म,
मन पर्ने शहरका ज्यादै कम विषयहरु मध्ये केही कफी सप र नाटक घर नै हुन मेरा लागि । करिव १५ वर्ष अगाडी राजधानी छिरेपनि कहिल्यै यंहाको शौन्दर्यले तान्न सकेन मलाई । यद्यपि मन वहलाउने ज्यादै सिमित ठांउहरु मध्ये कफी सप पछि नाटकघर हरु आए । यसै मेसोमा पुरानो वानेश्वर डाडोमा रहेको आरोहण गुरुकुल मेरो प्रिय गन्तयव्य थियो । दुर्भाग्य स्टेजका सामानहरु कवाडीलाई कौडीको भाउमा वेचेर मुग्लान जाने रंगकर्मी सुनिल पाखरेलको घोषणा पछि पनि राजनैतिक खेतिमा रमाएको हाम्रो समाज देश र सरकारले यो घोषणलाई हावामा उडाइदियो । एका एक नाटक गर्नेहरुका सपना खन्डहरमा परिणत भए र पुरानो वानेश्वरको नाटकले गुलजार भएको डाडो व्यावसायीक काममा पुग्यो ।
यसपछि सिंहदरवार पेरी फेरी झुम्मीएको मेरालागि नाटकको धित मार्नका लागि अनाम नगरमा आइपुग्यो मन्डला थियटर । हुनत मित्र युवराज घिमिरेले शिल्पी थिएटरको काम अगाडी वढाइरहनु भएको छ । यद्यपि मेरो पायकमा रहेको मन्डला हालको गन्त्व्य वनेको छ । विगतका जस्ता शिवहरी मैनाली, वमे उर्फ प्यारो मित्र अश्विन, पन्डित उर्फ शुन्दर, कवि उर्फ निर्मल, गुड्डु उर्फ सुर्यमोहन, ह्यारी दाइ उर्फ हरी गैरे हाल छैनन । भविष्य अजमाउन कोही युरोप अष्टेलीया त कोही हेल्मेट टिचरको दौडमा छन । तैपनि ती मित्र र नाटकको या दभने मलाइ घरी घरी आइरहन्छ ।

विर्घा विविधताले भरिएको गांउ हो । ग्रामिण जीवनका अधिकांश विशेषताहरु वोकेर पनि आधुनिकता तर्फ लम्किएको विर्घाका अनेक व्यक्तित्वहरु हरेक क्षेत्रमा सफल हुदै गइरहेका छन । ति सफल व्यक्तिहरुले गांउको माया पनि गरीरहेका पाइन्छन ।
राजनीति होस या प्रशासन सवैतिर विर्घेलीको दर्हो उपस्थिति रहेको भेटिन्छ । तिनै व्यक्तिहरु जव चाड वाड आउछ एक साथ गांउ पुग्छन । अझ त्यस्तो मेसो वन्छ दशै । दशै आउन लाग्दा विगतको यस्तै झ झलको दिने तस्विरहरु भेटिए ।

सामुहिक जमघटको वेलामा स्वर्गीय गोविन्द पान्डे, पोशकान्त पान्डे, जलेश्वर पान्डे, केशव पान्डे, गितामणी पान्डे लगायत ।

गोलवद्ध भएर वरसेका विर्घेलीहरु ।

सामुहिकताको भावनाः भलिवल खेलको आवस्यक सहयोगकालागि रकम शंकलन गर्दै रमेश पान्डे र देवी खराल !

दर्शन नमस्ते: युवाहरु समुहमा गफिदै ।

शुरेससंगको सामिप्यतामा मातृभूमी पुस्तकालयमा गणेश, सुर्य, वालकृष्ण, दिनेश र माधव ।

घाम डुव्न लागेको विर्घाको तस्विर देखेपछि गांउका वारेमा फेरी संझना उद्देलीत भएर आयो । हुनत यो व्लगका विषयमा केही गुनासाहरु नभएका होइनन । यद्यपि निजी जीवन र सामाजिक जीवनमा समेत हुने उतार चढावहरु आएपछि केहि लेख्न कलम चलेन । प्रिय गणेश आशौचमा छन । गांउका प्रिय डिल्लीराज पान्डेको असमयमै निधन भएपछि यस्तो दुखद स्थिति आएको हो ।
केही समय विरानो भएका सिंहदरवारका चराका चिरविरहरु पुन दैनिकी वनेका छन । समय समयमा सुसाउने सल्लाहरुको लय फेरी समिप भएको छ ।
मित्रहरुले फोन गरेर आउने संविधानसभा चुनावकालागि टिकट वाड्ने चटारो चलेको खवर सुनाउछन । शंकर पान्डे, मोहन पान्डे, भुमा पान्डे र यम प्रसाद पान्डे मात्र होइन इश्वर खांण गजिन्द्र मल्ल पनि उम्मेदवारका आकांक्षीहरु रहेका छन । समानुपातिक तर्फ माया रानाको चर्चा छ ।
गांउका यस्तै खवर सुन्दा चुनावको माहोल ताते जस्तो लाग्छ । खैर चुनावले विगतमा जस्तो माहोल भने तताएको छैन ।
माहोल यत्तिकै तात्दै गएमा चुनावले चहल पहल ल्याउनेमा भने विश्वस्त हुृन सकिन्छ ।

देउरालीको वरै ढलेछ,

चौतारीको पीपल ढलेछ,

वाटो हिड्ने वटुवाको सितल ढलेछ……

क्षेत्रप्रताप अधिकारीले लेखेको यो गीत सिशिर योगीले त्यसै गाएका रहेनछन । यसमा राम्रो दम रहेछ भन्ने ज्ञान मलाइ यतिवेला फिरेको छ । स्वभावैले पहाडप्रति मेरो आकर्षण रहनुमा सुदुर गांउ विर्घाको ठुलो हात छ । समयक्रमले विर्घा विरानो भएपनि त्यहांका स्मरणहरु कहिल्यै धुमिल हुदा रहेनछन । स्याङजा सदर मुकामवाट अलि परै रहेको विर्घा कालिगन्डकी जलविद्युत परियोजनासंगै पुगेको मोटर सुविधाले सुगम भएको छ ।

शैक्षिक दृष्टीले अव्वल रहेको विर्घा मेरो मिठो विगत हो । भविष्यको त कस्लाइ के थाहा । मेरो जीवनको लामो कालखन्ड विर्घा त्यसमाथि पनि मौलामा वितेको छ । मौला भन्ने वित्तिकै पिपल त कस्ले विर्सेला र । मौलाको पिपल त्यो भेकको परिचय थियो । हामी दैलामारा खेलेर वस्ने देखि सांझका रहिसहरुले आराम गर्ने थलो थियो त्यो । प्रत्येक दशैको पिङ मौला चौपारीमा हुन्थ्यो । त्यस भेकका साना तिना मिटिङ मौला चौपारीमै हुन्थे । मेरो वाल्यकाल यही चौपारीको लुकामारीमा वितेकोले होला यसप्रति मेरो ठुलो आकर्षण थियो ।

त्यही मिठो विगत वोकेको चौपारी(मौलाको पीपल) अस्तिको भिषण पानीपछि पहिरो जांदा ढलेछ । यो खवर सुनेदेखि नै विगतले मलाइ घोच्यो । मौलाको पीपल ढलेपछि मौलाको अस्तित्व अव के नै पो रह्यो र ! म पछिल्लो पटक विर्घा जांदा रुकुम सोल्टीले पाइप तानेको शुरमा यसै चौपारीका आड लागेर भनेको थियो । दाइ अनि मलाइ ….उस्ले छोडी । उसको उदासीमा पाइप तानेर मैले पनि साथ दिएको थिए । “सुरेश” जसलाइ म मांया गरेर डढे भन्थे उनीसंगका वाल्यकालका स्मृतिमा त हरेकपटक मौलाको चौपारी नै जोडिन्छ । कतिलाइ छहारी कतिलाइ सुहारी ल्याइदिएको त्यो चौपारीको संझनामा ।
यो संझना त्यही मौला र चौपारीलाइ । यो फोटो गएको हिंउदमा लिइएको थियो । अव पीपल ढलेपछि यस्तो दृष्य फेरी लिने मेरो धोको अधुरै रहेको छ ।