गणेश पाण्डे

केटाकेटीमा अग्रजले टिपेका कटहरवाट शुरु भएको यसको स्वाद अहिलेसम्म जिव्रोमा झुन्डीएको छ । वयस्क भएपछि आफै रुखमा झुन्डीएर नाम्लाको डोरी वनाएर धेरैपल्ट कटहर झारियो र खाइयो । वर्षेनी वर्षामा कटहरको झझल्को आएपनि गांउ छोडेपछिको कटहरको स्वाद लिन भने पाइएन । सधैको आपाधापी बीच पोखरामा किनेर खाएको कटहरले विर्घाको कटहरको स्वाद दिन भने सकेन । त्यसैबीच मेरा वाल्यकालका कटहरका संझनाहरु ।
*** *** ***
बर्षायाममा पाक्ने कटहर बास्तबमै एउटा मिठो फल हो । आफ्नै बारिमा फालाफाल भएको कटहर आज किनेर खाएपछि केहि लेख्ने मन भयो । सुरुमा आफ्नै कुरा गरौँ, घर नजिकैको कोल्पाटा बारिमा ३ ओटा ठुलठुलो कटहरका रुख छन हाम्रा । बिच रुखको कटहर साउन लाग्ने बेलामा पाकिहाल्थ्यो भने माथिल्लो मटर बाटोनिरको र तल्लो टंकिनिरको कटहर चाहीँ भदौँ मध्यतिर पाक्ने गर्दथ्यो । साउन लागेपछि साथी झबिन्द्रे र म बिहान बेलुका कटहरको रुखमा नै हुन्थ्यौ । बिहान छाम्दा नपाकेको भए फेरि बेलुका पनि छाम्न जान्थ्यौ । बेलुका पनि नपाकेको भए अर्को दिन बिहानै हामि पुगिहाल्थ्यौ । अलि ढिलो पुगियो भने अर्कै पनि गईहाल्ने डरले हामि चाडैनै जान्थ्यौँ । झविन्द्रे म भन्दा रुखमा चढ्नको लागि अलि बढि नै सिपालु भएकोले पनि म संग साथमा झबिन्द्रे नै हुने गर्दथ्यो । उतिबेला घरमा हजुआमा पनि हुनुभएकोले रुखमा चढेको थाहा पाए गालि गरिहाल्नुहुन्थ्यो । अनि कसैलाई बोलाएर रुखभरिका कटहर झार्न लगाएर सबैलाई काचो कटहर बाड्दिनुहुन्थ्यो । केहि कटहरहरु चाँही आफै डोकामा हालेर घरमै ल्याउनुहुन्थ्यो र दलानमा फाल्नुहुन्थ्यो । कटहर दलानमा फालेपछि दुई तिन दिनमा पाकिहल्थ्यो । पाकेको कडहर फोर्ने बित्तिकै एकतमासले गाँऊभरि यसको बास्ना जान्थ्यो । मालुंगेली आमाकोमा कटहर फोरेछन् भनेर अन्य केटाकेहिहरुपनि हाम्रो घरमा जम्मा भईहाल्थे । कटहरको सिजन आएपछि मलाई एउटा कुराको याद सधै आईरहन्छ एकचोटि अलि धेरै नै कटहर खाईएछ क्यारे २ दिनसम्म करण्डाडाको औसधी नै गर्नुपरेको थियो । बिर्घामा हाम्रो भन्दा पहिला बन्कसी भरत सरको पाक्थ्यो । लुम्छेली तोलाहरुको अलि पछि पाक्थ्यो । माथि ठानेबाहरुको पनि चाडै नै पाक्थ्यो तर त्यो कटहर चाँही हामि चाख्न पनि पाउथेनम् माथिकैले भ्याउथे । मरेङ्गदी धर्मदाईहरुको, मलेइँ आमाको, नारायण सरको बारिको कटहर पनि साच्चै मिठो कटहर थियो । जति खाएनी एक रुपिया तिर्नु पर्ने थिएन । अहिले ३०० मा सानो भुड्को कटहर किनेर खानु परेको छ ।

अंग्रेजीमा ज्याकफ्रुट भनिने कटहर वास्तबमा तपाई हामिलाई कुनै नौलो कुरा भएन । संबवत रुखमा फल्ने सबैभन्दा ठुलो फल कटहर नै हो । तराई, मध्यपहाडी र पहाडी छेत्रमा समेछ यो फल्ने गर्दछ । बाहिरी आवरण हरियो र पहेलो रंगको हुने कटहर भित्रपटि पहेलो कस्रैकेस्रा भएको मिठो फल कटहर हो । एकतमासको बास्ना आउने यस फलको भित्रको एउटा पहेलो झिल्ली हटाएर खानुपर्ने हुन्छ । त्यस्तै कटहर भित्रको बियालाई पनि फरक फरक तरिकाले खाने गरिन्छ । त्यसलाई सुकाएर कसैले अचारको रुपमा पनि खान्छन भने कसैले तरकारीको रुपमा खाने गर्दछ् । तपाई हामिलाई थाहै छ कटहर भित्रको डाठलाई भिनाजु भन्ने गरिन्छ । सामान्यतया सानो कटहरमा ५० र ठुलो कटहरमा ५०० सम्म केस्रा हुने गर्दछन् ।
कहटरमा मात्र ०।६ ग्राम चिल्लो पदार्थ र ९५ क्यालोरी हुन्छ । यसमा ४ सय ४८ मिलिग्राम पोटासियम, २३ ग्राम कार्बोहाइड्रेड, १।५ ग्राम फाइबर, प्रोटिन १।७ ग्राम, भिटामिन बी १२ ग्राम र बी ६ र म्याग्नेसियम पाइन्छ ।
यति धेरै पौष्टिक तत्व पाइने कटहरका फाइदा के के छन्ः
१ तौल घटाउनः कटहरमा स्याचुरेटेड चिल्लो पदार्थ निकै कम मात्रामा हुन्छ । यसले तपाईको शरिरको तौल बढ्न दिँदैन । डाइटिङका क्रममा कटहरको सेवन गर्नु निकै फाइदाजनक मानिन्छ ।
२ संक्रमणबाट जोगिनः यसमा भिटामिन सी र एन्टीअक्सिडेन्ट पाइने हुनाले शरिरमा हुने सक्रमणबाट बच्न र जुकाको समस्याबाट बच्न मद्त गर्छ । इाइटमा एक कचौरा कटहरले तपाईको शरिरलाई चाहिने मात्रामा एन्टिअक्सिडेन्ट दिने गर्छ ।
३ मधुमेहको सन्तुलनः उच्च मधुमेहका बिमारीका लागि कटहरको सेवन निकै फाइदाजनक हुन्छ । यसमा हुने रसायनले मधुमेहको मात्रालाई नियन्त्रण गर्नका लागि मद्धत गर्छ ।
४ हाडका लागि फाइदाजनकः कटहरमा हुने पोटासियम, क्याल्सियम तथा अन्य पौष्टिक तत्वले शरिरको हाडलाई मजबुत बनाउन सहयोग गर्छ । उमेर बढ्दै जाँदा हाडमा देखिने समस्याबाट बचाउन समेत कटहरले मद्धत गर्छ ।
५ थाइराइडबाट बचाउः यसमा हुने कपरको मात्राले शरिरको मेटाबोलिज्मलाई ठिक गर्छ र हर्मोनलाई सन्तुलित गर्छ । यसकारण थाइराइडको बिरामीका लागि यसको सेवन निकै फाइदाजनक हुन्छ ।
६ पाचन प्रणालीका लागिः कटहरमा हुने फाइबरले शरिरको पाचन प्रणालीलाई सन्तुलित राख्न मद्त गर्छ । कब्जियतको समस्याबाट बचाउन समेत यसको सेवन गर्नु निकै फाइदाजनक मानिन्छ ।
७ उच्च रक्तचाप नियन्त्रणः एक कप कटहरमा यति धेरै पोटासियम हुन्छ कि यसले सोडियमको मात्रालाई घटाउन मद्त गर्छ । यस्तै, यसले शरिमा रगतको प्रवाहलाई सुचारू राख्नका लागि मद्त गर्छ । रक्त चापका बिमारीका लागि यो निकै फाइदाजनक हुन्छ ।
८ शक्तिका लागिः कटहरमा फाइने आइरन तथा अन्य पोषक तत्वले एनिमियाबाट मुक्त गर्न मद्त गर्छ भने शरिरमा शक्ति दिन समेत निकै फाइदाजनक हुन्छ ।
९ आँखाका लागि फाइदाजनकः कटहरमा गाँजरमा जस्तै, भिटामिन ए प्रसस्त मात्रामा पाइन्छ । यसको प्रयोगले आँखाको ज्योति बढाउन र रतन्धोबाट जोगाउन मद्त गर्छ ।
(बिर्घा ६ स्याङ्गजा, हाल पोखरा रत्नचोक )