वजरेमा वेलौती खानु वा विरांगदी खोरियावाट पानी खान रौनेपानी जानु हाम्रा नियमित क्रियाकलाप थिए । १० वजे अर्चले जमावीकालागि पुग्नु वा पकौडीकोमा चुकावनी खानु । हरेक नंया वर्षमा अरुवा गएर सक्रान्ति कालीमा डाइभ लाउनु वा दिउसो कोलडांडामा गुड खान जानु । यीनै थिए हाम्रा दिन चर्या । आखिर केही दुख भएपनि आनन्द र रमाइलो थियो ती दिनहरुमा ।
राजधानी वसेका यतिका दिनपछि पनि तिनै दिनहरु झल्झली आउनु ।

सपनीमा तिनै घटना दोहोरीनु वा, डांडां पाखा कुदेका र चिप्लेटी खेलेका याद र तिनै साथी संगतीको झझल्को आइरहनु वालापनको स्मृति कति ताजा हुदो रहेछ भन्ने ज्वलन्त प्रमाण हो । यतिवेला सिंहदरवारका चराहरुलेपनि वास सरेका छन माघे मेलामा सहभागीहरुको लर्को थामिएपनि अनेक स्वार्थका सारथीहरु परिचयपत्र देखाउदै सिंहदरवारको द्धारा नाप्दैछन ।
चौरमा वसेर हरी दाइ हुमनाथ र म भएर अनेक उद्देगहरुलाइ वाडेका दिनहरु पनि विगत भइसके । अव त ती साथीहरु पनि कार्यालयमा वसेका छन ।
अनुप केसी अव पर्यटन जादैछन । मित्र केवी खत्री कार्यालय प्रमुख भएर पाल्पा पुगे । गृहका साथीहरु नंया कार्यालय जाने चटारोमा छन । हामी केही साथीहरुका साथ सामान्यको दैलो नापीरहेका छौ ।
यद्यपि भविष्यको कोही पर्वाह नभएपछि म भने एक्लै हुदा विगत संझीएर दिन कटाइरहेको छु । अव पुराना मित्रहरु विराना भएका छन । सालका पात र मित्रहरुमा केही फरक हुदैन भन्दैथिए राजन पौडेल । आखिर हो रहेछ पनि । सालका पातहरु फेरिए झै मित्रहरु फेरिएका छन । यद्यपि फेरिएका मित्रहरुलेपनि पुराना मित्रको झझल्को कम गराउन भने सकेका छैनन । चैत्त महिना त्यस्तै त उराठ लाग्दो ! त्यसमाथि नविनता नथपिएपछि दिक्क पनि लाग्ने रहेछ । भविष्यप्रति आशावादी र अध्यात्ममा विश्वास राख्नाले मेरो जीवपनलाइ भने यी तमाम घटनाले उतिसारो हल्लाएका छैनन ।
काठमाण्डौमा पनि अव हाफ सर्टले काम चल्ने वेला भइसकेको छ । यदपि आफ्नै कार्यकक्ष र कम्प्युटर नहुदा व्लग नियमित हुन वा प्रविधिसंग जोडिएका अनेब कुराहरु सिक्न पाइएका छैनन । त्यसमा थोरै खेद भएपनि अमुक व्लगका मित्रहरुको झझल्को मेटाउन अनेक तरहका कोसिसहरु जारी गरेको छु । यी दिनहरु भन्दा त वरु वैसाखमा सुन सरी फलेका ऐसेलु खानु , खेत खेतमा अकरा टिप्नु वा लुकामारी खेल्नुकै संझना वढि आउदो रहेछ । गुज्रीइरहेको यो जीन्दगीमा तिनै पुराना दिनहरुको स्मृतिमा ….

माघे झरीपछि चिसीएको काठमाण्डौ व्यस्त छ । व्यस्त काठमाण्डौमा आफुलाई फुर्सदिलो राखे पछि परिने स्वाभाविक छ । त्यसैले हरेकले आफुलाई दौडाइराखेको शहरमा म पनि भौतिक रुपमा त्यही भिडमा छु ।
आफु जंहा र जसरी रहेपनि आफ्नै थात थलो प्यारो लाग्ने म जस्ता अनेक ले त्यही प्यारो गांउ तिनै वाल सखा र तिनै डाडा पाखा संझिरहेका हुन्छौ । माघको जाडो आगो तापेर कटाउने हामी जाडो आउदा त्यही गांउ संझिन्छौ । हर घामको तापमा भन्जिगंको चिसो हावा संझिन्छौ । हर तिर्खामा जरुवाको पानी संझिन्छौ । त्यसैले गांउ हाम्रो मातृत्व हो ।
हुनत विदेशका लागि ज्यान दिने । गरेको काम के हो भन्न लजाउने तर त्यहाको सरकारै चलाएजस्तो गर्नेहरुले ती गांउका तस्विर हटाउछन । आफ्ना आफन्तको रिक्वेष्टलाई रिजेक्ट गर्छन । र आफ्नो विगतलाई पुरै मेटाउन खोज्छन । वीच, काला चस्मा र छोटा पहिरन तिनका परिचय वन्छन । कैले कांही त्यस्ता गतिविधिलाई वढावा दिनेहरु मेरो समाजे साइट फेसवुकका व्लकमा पनि परेका छन । विगतलाई नविर्सिने र भविष्यतर्फ आशातित हुने तमाम मित्रहरु मेरा आदर्श वन्छन ।
हुनत त्यस्तालाई लाग्ला नेपालमा वसेर उनीहरुलाई विदेशको कुरा के थाहा । तर आजको आधुनिक प्रविधिले विश्वलाई सानो गांउ वनाएको छ । अध्ययन अनुसन्धान गर्नेहरुकालागि नेपाल भर्जिन छ । यंहाका प्रतिभाहरु विश्वका कुनै कुनाका कोही भन्दा कम छैनन । यंहा प्रकृतिले दिएको छ । वस राजनीति हो, यो पनि संग्लिदो क्रममा छ ।
यो राजधानीको चिसोमा वसेर गांउ र दुनीया सवै हेर्दा ती दुइको सामान्य तुलना गर्दा मलाई मेरो गांउ नै प्यारो लाग्यो । यो धर्तीमा भएपनि त्यही आकाशको झ झल्को आइरह्यो मलाई । त्यही आकाशको पोटो शेयर गर्ने कमल भाइलाई धन्यवाद सहित गांउको माया तपाइहरुलाई ।

आज पुष १४ । विगतमा यस दिनले ठुलै अर्थ राखेतापनि हाल आएर पुष १४ पनि फासफुसमै जाने गरेको छ, कुनै संझना या केही खास विनै । यो २०५७ को पुष १४ भैदिएको भए आजको दिन राष्टीय विदा हुने थियो । यद्यपि हाल आएर यो धेरै नेपालीको स्मृतीवाट हराइ सकेको छ ।
आजको दिन नेपालीका प्यारा र शान्तीप्रिय राजा विरेन्द्रको जन्म भएको थियो । अकाल मृत्युले मात्र नभएर आफ्नो स्वाभावका कारणपनि ति राजा धेरै नेपालीको स्मृतिमा रहिरहेका छन । यद्यपि मुलुक गणतन्त्रमयय भएका वेला ती राजाको जन्मदिनभने धेरैको स्मृतिवाट हराइसकेको छ ।

तत्कालिन राजा विरेन्द्रको निर्ममतापूर्वक हत्या गरिएको आज १२ वर्ष पूरा भएको । यी राजा त्यस्ता दयावान राजा थिए जस्ले जनताको इच्छाका अगाडी आफ्नो श्रीपेच दाउमा लगाउन तयार थिए । उनको शालिन व्यतित्व, भलादमीपना, र कुटनैतिक शुझवुझ तथा सरल परिवार नेपालीको मनमष्तीष्कमा भिजेका थिए । यी राजा आधुनिक शिक्षाले युक्त र सरलताका प्रतिमूर्ति थिए । मलाइ संझना छ यी राजाको हत्या हुदा म हिमालय टाइम्सको डेस्कमा काम गर्दथे । वेलुकाको सिफ्टमा अग्रज दाइ गोविन्द लुइटेल, ज्ञानराम श्रेष्ठ, वासुदेव खनाल सम्पादक कुमार सापकोटा र म थियौ अफिसमा ।

वेलुका पौने दशवजेको हुदो हो कान्तिपुर वाट फोन आयो । तत्कालिन सम्पादक युवराज ज्ञवालीको टिमवाट त्यो फोन आएको थियो । अविस्वसनीय राजदरवार हत्यकान्डको खवरपछि आएको एक्र फोनले हामी सवैको स्वास रोकिएको थियो । त्यतिवेला जम्मा दुइवटा मारुति रहेको हाम्रो अफिसमा एउटा मारुति प्रकाशक उज्जवल सरकोमा थियो भने एउटा मात्र भएको मारुति भ्यान चढेर हामी सत्यता पहिल्याउन दरवारतिर जाने निधो गरेर मैतिदेवी तिर लाग्यौ ।

सिधावाटो जानु उपयुक्त नहुने देखेर हामी त्यता लागेका थियौ । घटनाको पुष्टी नभएपनि अशुभ हललाले प्रहरीले हामीलाइ अगाडी वढ्न दिएन । राति नै हामी अफिस फर्कियौ । खवर छाप्ने आंट आएन । पुष्टी गर्ने श्रोत पनि पाइएन । यसै अलमलमा म आफ्नो जिम्मामा रहेका पेज सकेर कोठामा फर्किए । न्रि्रा के लाग्थ्यो रात त्यत्तिकै वित्यो । विहान सवेरै टोलमा कल्यागं वल्यागं सुनियो । मान्छेहरु सडक सडकमा निस्कएका थिए । के गर्ने कसो गरेने , भएको के हो यस वारेमा पनि असमन्जस थियो । विहानै हामी दरवार मार्ग तिर सोझियौ मान्छेको भिड, अनेकथरी आशंका थिए । नेपालको आकाशमा कालो वादल मडारीदै थियो । दरवार मार्गमा मलिन अनुहारको मेला लागेको थियो । खवरविहिन अपसकुनले मानिसको भोक र बथकान नामेट भएको थियो । त्यत्तिकैमा अपरान्ह ३ वजेवाट कर्फ्यु घोषणा भयो अनि वल्ल हामी घर फर्कियौ ।

त्यसपछिका घटना त नेपालीहरुबीच घाम जस्तै छर्लगं छन । के गर्ने ती भद्र राजाको देहावसान भएको यो १२ स्मृति दिवसमा मेरो संकलनमा रहेका इतिहासका तिनै प्रिय राजा उनको शालिनता र भद्रताले भरिएका परिवारका तस्वीरहरु हेर्दै गर्दा मेरो आंखामा वादल लाएजस्तो भएको छ । दृष्य धमिलो देखिएको छ । उदार र प्रजातन्त्र प्रेमी राजा वीरेन्द्रको बंश विनाश भएको दिनलाई नेपाली इतिहासमा कालो दिनका रुपमा लिइने गरिन्छ। अहिलेसम्म पनि दरवार हत्याकाकाण्ड रहस्यको गर्भमै छ। उदारवादी राजा वीरेन्द्रको बंश विनाश भएको घटना समयसँगै विस्तारै ओझेलमा पर्दै गएको छ।

ललितपुरको जावलाखेलमा रहेको वीरेन्द्रको शालिकमा माल्यार्पण गरी आज सिमित व्यक्तिहरुले मात्र राजा वीरेन्द्रलाई सम्झेका छन्। मुलुक राजतन्त्रबाट लोकतन्त्र हुँदै संघीय गणतन्त्रतर्फ उन्मुख भएकोले पनि बदलिँदो परिस्थितीमा राजा वीरेन्द्रको सम्झनामा कमी आएको विश्लेषण गरिएको छ। तर, पनि लोकतन्त्र र प्रजातन्त्रप्रति राजा वीरेन्द्रले देखाएको उदारता नेपाली इतिहासमा भुल्न भने नसकिने विश्लेषकहरुको भनाई छ।

हिमालय टाइम्स छदाका र अघि पछि विभिन्न माध्यमवाट शंकलन गरिएका विरेन्द्रका तस्विरहरु हेर्दै गर्दा फुत्कीएका यी समवेदनाका शव्दहरु तिनै राजालाइ जो अकालमै मारिएका थिए ।

राजधानीमा जाडो एक तमासले वढिरहदा मेरो मन पुराना कीर्तिपुरका स्मृतिहरुले निथ्र्रुक्क भिजेको छ । कीर्तिपुरका ती दिनहरुको स्मरण गर्दा पुरानो होस्टल र त्यस मानव निकुन्ज भित्र रहेका अनेक प्राणीहरु एक एक गरेर स्मृतिमा ओर्लीएका छन । नुतनको प्यारमा फिदा भएको निर्मल होस या वनस्पतिजन्य लागुपदार्थको खोजिमा हिड्ने व्रिजेस, टाइगरको भाइ विनोद हुन या प्रिय वमे, भरत र सधै ठन्डा यानेकी रुघाले सताउने पन्डीत, सदावहार विन्दास हरि दाइ हुन या उनका छिमेकी प्रमिला या गिता ।
कीर्तिपरमा २०१६ सालमा तत्कालिन शिक्षामन्त्री लक्ष्मीप्रसाद दे्वकोटाले देखेको सपना अहिले आएर साकार भएको छ । यानेकी त्यहा त्रिभुवन विश्वविद्यालय छ । र, त छन सपना अनि अनेक कल्पना र आंकांक्षाहरु । स्नातकोत्तरको पहिलो वर्षकालागि योग्य भएर शुदुर गांउवाट राजधानी छिरेका युवा युवतिहरु शुरुमा भइमै खुट्टा नभए जसोरी कीर्तिपुर भित्रिन्छन । यानेकी उनीहरु विश्वविजयको यात्रामा छन । जव द्धितिय वर्ष पुरा गरी थेसिसका प्रक्रिया र झंझटहरु निभाइ श्रम वजारमा उनीहरु पस्छन । लाग्छ उनीहरु वास्तविक धरातलमा छन । यो कथा हामी भन्दा अगाडी, हाम्रा पालामा र अहिलेपनि हुवहु लागु भएको छ ।
कीर्तिपुरको पहिलो दिनमा आएको युवालाइ हेर्दा र पढाइ पुरा गरी विश्वविद्यालयवाट निस्केको युवालाइ हेर्दा माथि भनिएको कुरा शत प्रतिशत शही भएको पाइन्छ । विषय फरक भएपनि मेरा मित्रमन्डलीमा अंग्रेजी साहित्यका साथीहरुको जगजगी थियो । कुरा हुन्थे ज्याक डेरिडा, लंकन या निचेका । फिक्सन पढिन्थ्यो फ्यांकस्टाइन वा द अल्कामिष्ट । कुरा हुन्थ्यो जर्ज वर्नाड शाको दैनिकीको वा अर्नेष्ट हेमिगेंको । त्यसैले त साथीहरुले सजग राणा, संजिव उप्रेती या शिव रिजालको जिन्दगी कपी गर्न खोज्थे । अनेक रंगिन विषय पढाइ हुने अंग्रेजी साहित्यका ,युवाहरु प्रेयसीको खोजिमा हुन्थे त युवतीहरु दह्रो साथको ।
त्यसमा कोमल ओलीले भनेझै मनमा आंट भाको र खल्तीमा गांठ भएका हरुले युद्ध जितेका पनि थिए । होस्टलमा पानी नआउने समस्या अव समस्या थिएन किनभने यो कमन भइसकेको थियो । राम दाइकोमा उधार खानु र हजार नाघेपछि वाटो जेन्ज गरेर हिड्नु साधारण भएको थियो । घरवाट आएको केही हप्तासम्म हिरो वन्न र पाटी दिन कोही पछि परेनन । उत्तम वड्डाले दांगं वाट ल्याएका दाल चामलले धेरैको भोक टार्यो । पन्डितका ननभेज जोकले सोझापनि वांगा वने । यी थिए कीर्तिपुरका आकर्षणहरु । आज कीर्तिपुरको पढाइ सकिएको केही वर्ष पछि कुनै मित्रको फोल्डरमा रहेका तस्वीरहरु पल्टाउदा म पनि नोष्टाल्जीक हुन पुगे र एक एक पुराना दिनहरु स्मृतिमा मडारिए । तिनै संझनाहरुलाइ अक्षरमा वुनेर माला वनाउने लालसाले यो चिसो हेमन्त ऋतुमा पनि अडिएर यो काखे कम्प्युटरमा अक्षरहरु चलाइ रहेको छु ।
यद्यपि मेरा स्मृतिका मित्रहरु मेरो सम्पर्क र सहकार्यमा छैनन नै भन्दापनि फरक पर्दैन । प्रतिभाशाली उत्तम पौडेल विवाहपछि काठमाण्डौमा रहेपनि सम्पर्कमा छैनन । विनोद पौडेल अमेरिकामा भाग्य अजमाउदै छन । गुड्डु उर्फ सुर्य मोहन अष्टेलीयामा जीवन जीउदैछन । वमे उर्फ प्यारो अीश्वन र भरत अष्टेलीयामै पीआरुको लडाइमा छन । विन्दास निर्मल उर्फ कवि विवाह गरी वरी सपत्नी सहीत अष्टेलीयाको कमान्डमा छन । सदनराज भन्दैछन अष्टेलीयाका त गोलभेडापनि के विधी ठुला हुन । दिपक गिरी अहिले हरिदाइलाइ समेत लिएर वर्दघाट तिर लागेका छन । पन्डीत उर्फ शुन्दर राजधानीको एउटा कुनामा छोरो हुर्काउदै छन ।

आनन्द र छोटे राजन पुरानो थात थलोमै माष्टर वनेका छन । नुतनले त्यतिवेलै नविन जीवन शुरु गरेर कवि उर्फ निर्मललाइ दर्हो जवाफ दिएकी थिइन । शुन्दरसंग संगै पढ्ने निशा निराकार भएकी छन । प्रमिला छोरी हुर्कीवरी श्रीमानसंगै छन । गीता कोमल वलीकै मार्गमा छिन । अनि ति तमाम मित्रहरु जो आझेलमा छन । कोही जिन्दगीको लडाइमै होलान कोही अग्रमोर्चा त कोही पृष्ठ मोर्चा । जो जंहा रहेपनि मेरा मित्रहरु हासी खुसी होउन जीवनका अनेक उकाली ओरालीमा सम्पर्क गर्न नसकेपनि, ती दिनलाइ फेरी फर्काउन नपाएपनि ती स्मृतिहरु ओकलेर उघ्राउदै वांकि जीवनयात्रामा हिडेको म फेरी त्यही कीर्तिपुर त्यही कोजी रेष्टुरेन्ट, त्यही विक्री भन्डार, त्यही पुरानो होष्टल र तीनै पुराना दिनका स्मृतिमा छु । प्रिय मेरा मित्रहरु…..

म जे छु ठिकै छु विथोल्न नआउः त्रिभुवन विश्वविद्यालय कीर्तिपरको मुख्य भवन ।

हिउदै लाग्दै गर्दा गाउघरको पारिलो घामको संझना आइरहेको छ । धुलो र धुवाले ग्रस्त यो शहर भन्दा धेरै पर रहेको मेरो गांउ घरमा यतिवेला घामपनि पारिलो भएर लागेको छ । धुलो उडेपनि त्यो धुलो पोषीलोे हुन्छ। लगनका मैना चल्दै गर्दा विहावारीका कुराहरु र चहल पहल वढ्दैछन । वारी खाली छन । यही मेसोका विर्घाका केही तस्विरहरु ।

यही हो नेपालः कट्टीवाट देखिएको विर्घाको दृष्य ।

वर्षभरीलाई तरकारीः आगनमा सुकाइएका गेडागुडीका झाल ।

हिउदको सांगवारीः वारीमा हरियाली साग र मुला ।
(तस्विरः अनन्त पान्डे)

मन्त्रिपरिषदका अध्यक्ष खिलराज रेग्मीले वुधवार पश्चिमान्चल विकास क्षेत्रकै प्रशिद्ध शक्तिपिठ आलम देवीको दर्शन गरेका छन । पाल्पाको तानसेनको औपचारिक समारोहका लागि आएका रेग्मीले वुधवार दिउसो वाटोमा पर्ने आलमदेवीको दर्शन गरेका हुन । अध्यक्ष रेग्मीसंगै सामान्य प्रशाशन तथा शिक्षा मन्त्री माधव घिमिरे, मुटुरोग विशेषज्ञ डा. भगवान कोइराला र अध्यक्ष रेग्मीका प्रेस संयोजक राजेन्द्र पान्डे रहेका थिए । रेग्मीले आलमदेवीको दर्शन गरी ध्वजा लगाउनाका अलावा स्थानीय वासीसंग केहीवेर कुराकानी समेत गरेका थिए । अध्यक्षले चुनाव सम्पन्न गराउन मद्दत गरेको र सक्रिय सहभागीता जनाएको भन्दै स्थानीय वासीलाई धन्यवाद समेत दिएका थिए ।

आलमेदेवी मन्दिर परिषरमा अध्यक्ष रेग्मी ।

देवीको आरधना गर्दै रेग्मी ।

रेग्मीको साथमा आएका मुटुरोग विशेषज्ञ डा. भगवान कोइराला ।

रेग्मीको भ्रमणको दृष्य कैद गर्दै संचारकर्मी ।
सवै तस्विरः शुन्दर पान्डे !

युवराज घिमिरे/सेतोपाटी

झन्डै दस वर्षअघि मित्र विजयकुमारले पशुपतिनाथ परिसरमा एउटा सामान्यजस्तो लाग्ने फकीरसँग भेटाए। शीष्टाचार प्रदर्शनको औपचारिकतापछि विजयले केही दक्षिणा चढाए ती फकीरलाई।
मेरो मन र मष्तिष्कमा अनेक बहस र सोच चल्न थाले। ती फकीर आफ्नो कोठामा भुस्याहा कुकुरहरुसँग थिए। नजिकै राखेको दूधको भाँडोबाट ‘भोका’लाई खुवाउँदै थिए। घृणाबाट माथि र करुणासँग एकाकार थिए ती फकीर भनी बुझ्न मलाई धेरै समय लागेन।
त्यसपछिका केही वर्ष मलाई अंग्रेजी र नेपाली मिश्रित बोलीचालीमा रमाउने त्यो फकीरको चुम्बकीय व्यक्तित्वले आकर्षित गरिरह्यो। एकदुईपल्ट उनले अगाडिको पसलबाट ‘चारा’ किन्न लगाए मलाई। उनको आश्रमअघि नियमित जम्मा हुने कुकुर र गाईगोरुलाई खुवाउन। अरुले किन्न खोज्दा ‘हैन, उसले किन्छ’ समेत भने।
त्यो उनको कुनै व्यक्तिप्रति विशेष कृपा र आशिर्वाद भएको मान्थे उनलाई चिन्नेहरु।
झन्डै आठ वर्षअघि क्यान्सरबाट ग्रस्त ती अघोरी फकीरलाई घाट राखियो। अन्तिम दिन म र मेरी श्रीमती त्यहाँ पुग्यौं। उनले आशिर्वाद मुद्रामा हात उठाए। अनि केही इसारा गरे, कमजोर वाणी र हातको सहयोगले। मैले बुझिन।
मैले जिन्दगीमा धेरै कुरा बुझेको छैन। तर, अन्तिम समयमा उनले भनेको कुरा नबुझ्दा अत्यन्त कष्टको अनुभूति भइरहेको थियो मलाई। उनका सहायकले बुझे। मलाई उनले फकीरसँगै राखिएको विगुत र प्रसादका रुपमा केही फल दिए।
जिन्दगीभरि आधा नांगो, पाए खाने र भाषाको अभिव्यक्तिबाट बञ्चित पशुहरुलाई भोजन दिने ती फकीरले मृत्यु शय्याबाट पनि ‘दिने’मात्र सोचे। एउटा अजीव जीवन दर्शन हुन्छ सच्चा साधुहरूको।
आखिर धनी को? जसले दिन्छ।
भारतका विद्वान राष्ट्रपति राजेन्द्रप्रसादले ‘पैसा’बारे निबन्ध लेख्दा भनेका थिए रे, ‘पैसा, एउटा राम्रो नोकर र एकदम खराब मालिक हो।’ अर्थात पैसा, आराम, विलासिताप्रतिको समर्पणले मानिसलाई मुक्ति होइन, ‘दासत्व’तिर धकेल्छ। अघोरी चुनचुनबाबाको जीवन त्यही ज्ञान र विवेकको प्रयोग थियो। त्यसरी अरुलाई उपदेश दिँदैन थिए, उनको कर्म नै उनको सन्देश थियो।
क्यान्सर कारक बन्यो, त्यसै दिन उनले देहत्याग गरे, आठ वर्षअघि।
उनका गुरुभाइ ‘पगलानन्द’ले सोमबार आफ्नो केही हितैषीहरुसँग भनेछन्, ‘म भोलि शरीर त्याग्छु, एकजोर नयाँ लंगौटी लगाइदिनू मलाई।’
वर्षमा आधा काशी र आधा पशुपतिमा बस्थे उनी। साँच्चै पागलजस्ता लाग्थे। यदाकदा शराबको नसामा देखिए पनि आफूलाई ‘गड इन्टोक्सिकेटेड’ भन्दै हाँस्थे उनी। अनि आफ्नो घाँटीमा लगाएको एउटा जन्तर मुखसम्म तानेर कहिलेकाहिँ ‘ईश्वरसँग कुरा गर्छु’ भन्ने गर्थे। अनि धर्मको व्यापारमा लिप्त प्रायः नाम चलेका हिन्दू साधुहरुको सत्तोसराप गर्थे, एक्लै भुतभुताउँदै वा आफ्ना केही सहयोगीहरुबीच मुड आउँदा।
अर्को आश्चर्य पक्ष थियो उनको व्यवहारमा, भक्तहरुलाई मन्दिर जान भन्थे। कसैलाई पशुपतिनाथ, कसैलाई दक्षिणकाली या मनकामना। तर, आफू स्वयं जाँदैन थिए दर्शनका लागि।
आत्मसाक्षात्कार या आफैंभित्र ईश्वर फेला पारेका या हरेक प्राणीमा ईश्वर देख्ने साधुलाई मन्दिरको, ईश्वरको मूर्तिको प्रयोजन रहँदैन। पगलाबाबा त ‘रमताराम’ थिए, हरेक कणमा रामलाई देख्थे, त्यसैले सबैसँग समान व्यवहार, तिक्तताविहीन गाली, हाँसो, ठट्टा अनि कसैले मनमा सोचेको कुराको जवाफ। अद्भूत र नियमित व्यवहार थियो उनको।
साधुहरु आफ्नो परिवार र अतीतको कुरा गर्न रुचाउँदैनन्। तर, कुनै न कुनै रुपमा केही कुरा चर्चामा आउँछन् नै। उनी उत्तर प्रदेशको सीमावर्ती क्षेत्रका ‘पाठक’ परिवारमा जन्मेका थिए। सानै उमेरमा वैराग्यप्राप्त उनी सत्यको खोजीमा पशुपतिनाथ आइपुगे, सम्भवतः २०२१ सालतिर।
भारतीय सहयोग निगमबाट खटिएका एकजना इन्जिनियरले पछि अघोरपन्थ ग्रहण गरेपछि उनको नाम रामनाथ अघोरी रह्यो। ती रामनाथ अघोरीसँग तीनजनाले दीक्षा लिएः त्यागीनाथ, चुनचुनबाबा र पगलानन्द।
पगलानन्दले पछि सिद्धबाबासँग पनि दीक्षा लिए, रामनाथ अघोरीसँग कुनै कारणले विरक्तिएपछि। जेठा दाइ त्यागीनाथले सोमबार बिहानै अघोर परम्पराअनुसार श्लेष्मान्तक वनमा गुरुभाइ पगलानन्दलाई समाधिस्थ गराएका थिए, चुनचुननाथ अघोरीको समाधिस्थलनजिकै।
चुनचुन अघोरीको जस्तो विवाद भने भएन पगलानन्दको अन्त्येष्टिमा। चुनचुनबाबाको इच्छाअनुसार ‘उहाँलाई जलाइनुपर्छ’ भन्ने एउटा समूहको अडानल विवाद उब्जेको थियो। पगलानन्द बाबाको एउटै टिप्पणी हुन्थ्यो, ‘ए मुर्खहरु, जोगीलाई जलाइदिन्छौ?’
अन्त्यमा सम्झौता निस्कियो! बाबाको चाहनाअनुसार उनको पार्थिव शरीर जलाउने, अनि अस्तु र राखलाई समाधिस्थ गर्ने।
पगलानन्द बाबा इच्छा र चाहनाभन्दा माथि या मुक्त थिए। मंगलबार ब्रम्हमुहुर्तमा आफ्नो इच्छाको समय र मृत्यु रोजे। अनि साधु परम्पराअनुसार मृत्युपछिको विधि अरुले गरिदिए।
उनका बारे अनेक व्यक्तिका आआफ्ना मान्यता र सम्झना छन्। झन्डै १५ महिनाअघि मेरो आमालाई घाटमा राखेको बेला बागमती पुलमा जम्काभेट भयो उनीसँग।
‘ए तेरो आमा मर्‍यो?’ उनले हिन्दी टोनमा सोधे। सामान्य अवस्थामा त्यस्तो भाषा र टोन रिस उठ्दो नै हुन्छ तर जीवन र मृत्युको सत्यसँग साक्षात्कार गरेको व्यक्तिको सन्देश दिने शैली पनि त आफ्नै हुन्छ नि। अनि मुस्काउँदै भने, ‘बेला भयो, जान्छ अब।’
त्यसबेला आमाको जीवनलीला १२ घन्टामात्र बाँकी रहेछ।
पगलानन्द बाबाकहाँ आउने हरेक महिलालाई उनी ‘आमा’ या ‘छोरी’ भनेर सम्बोधन गर्थे। पशुपति राम मन्दिरको पगलानन्द बाबाको आश्रममा सधैं भिड हुन्थ्यो। दैनिक भण्डारा चल्थ्यो। पशुपतिका मानवरुप पनि भन्थे कतिपयले पगलाबाबालाई।
त्यो उनलाई नजिकबाट देख्ने, चिन्नेहरु र माया गर्नेहरुको मान्यता थियो। उनी अक्सर बनारसका महान अघोर सन्त भगवान रामले आफ्नो सम्प्रदायको इज्जत धेरै माथि पुर्‍याएको भन्ने गर्थे। ‘हर मे हरिको देख’ या ‘सबैमा ईश्वर देख्ने गर’ भन्ने उनको व्यवहारबाट देखिन्थ्यो।
पगलाबाबामा त्यही सिद्धि, त्यही महानता थियो।
अध्यात्मजगतका एक महान फकीरको निधनमा श्रद्धाञ्जली!

पसुपति क्षेत्रका पुराना मध्ये एक सन्त ‘पलगा बाबा’ले मंगलबार बिहान ४ बजे समाधि लिएका छन् ।उनी ७८ वर्षका थिए ।
पसुपति क्षेत्रमा विगत ६० वर्षदेखि आउजाउ गर्ने गरेका यसक्षेत्रका अर्का सन्त ‘चुनचुन बाबा’का उनी गुरुभाई हुन् ।
उनीहरुले पसुपति क्षेत्रमै बसोबास गर्ने रामनाथ अघोरीबाट दिक्षा लिएका थिए । योग र अध्यात्मा सिद्दिमा पारङ्गत मानिने बाबाले निधन हुनुभन्दा अघिल्लो दिन नै भक्तहरुलाई आफूले भोलिपल्ट शरीर छोड्ने बताएका थिए ।
बाबाको जीवनमा आधारीत उपन्यास बहुलानन्द लेखेका पसुपति क्षेत्रका अधिकारी रमेस उप्रेतीले भने,’ ‘उहाँले हिजै मलाई लङ्गौटी फेराईदेओ अब मेरो जाने बेला भो, म भोलि बिहान शरीर छोड्छु भन्नु भएको थियो।’
भारतको गोरखपुरमा जन्मिएका पछिल्लो केही वर्षदेखि बनारस र पसुपतिनाथ परिसरमा आधा आधा समय विताउने गर्थे ।
(विर्घा र आलमदेवीको दर्शन गर्न समेत गएका र त्यस क्षेत्रमा लोकप्रिय रहेका पगलावावाका अझैपनि विर्घा र त्यस क्षेत्रमा प्रशंशकहरु छन । )
पगलाबाबाले समाधि लिएपछि मंगलबार बिहान । तस्विर मनोज दहाल/सेतोपाटी

चुनाव सकिएपछि विर्घा उजाड उजाड देखिएको छ । चुनावी परिणामले मात्र नभएर खेति भित्र्याइएपछि खेत वारी खाली देखिए पछि गांउ उजाड भएको हो । हिउदे घाम प्यारा लाग्न थालेका छन । खेति सकिएपछि गांउलेहरु फुर्सदमा देखिएका छन । अव गफका विषयहरु चुनाव वाट मोडिएर मंसिरे लगनका शुरु भएका छन । लाहुरेहरु फागुने कारोवार मिलाउन या रिस्ता मिलाउन गुन्टा कसेर गांउ आएका छन । हरियालीले छपक्क ढाकिएको विर्घा अव हिउदे यामले पहेलीदै गएको छ । म जस्तो गांउलाई प्यार गर्नेका लागि जुन सुकै सिजन होस गांउ प्यारो नै छ । यति वेला गांउको घाम प्यारो छ यो सिंहदरवारको भन्दा । यतिवेला विर्घाकै साझं रंगिन छ । राजधानी काठमाण्डौको भन्दा । मित्र हरु उतैका रसिला छन । यताका विज्ञ, सिद्धान्तका कुरा छाट्ने या भाका मिलाएर वोल्ने भन्दा । भर्खरै खेति थन्किएको छ र अवका दिनमा कोही पनि भोकै सुत्नु पर्दैन ।
चुनावकालागि यतै राजधानी खटिएकाले गांउ जान नपाएको म चुनावमा पुगेर आएकाहरुले पठाएका तस्विरहरु हेरे गांउ याद गरेको छु ।
तिनै तस्विर तपाइहरुका लागि ।

धान काटेपछिका टारी खेत । पृष्ठभूमिमा जनता मावी अर्चले ।

धान पाके पछिका मंरेगंदाका खेतहरु ।

जनता प्राविको चुनावमा लाम लागका सर्वसाधारणहरु ।

वैघा भन्ज्यागंवाट देखिएको गांउ पारी गुल्मीको ठुलो लुम्पेक गाविस ।

स्यागंजा जिल्लाको शुदुर पश्चिममा पर्ने विर्घा पुग्ने एक मात्र मोटरवाटो मिर्मी वाट शुरु हुन्छ । काली गन्डकी “ए” जलविद्युत परियोजनाकालागि वाटो तयार भएपछि विर्घासम्मै मोटरवाटो पुग्ने ठूलो आधार तयार भएको हो । मिर्मी वजारको बीच भागवाट २०५३ साल तिर कच्ची सडक निर्माण भएपछि हाल सम्म सडकको अवस्थामा खासै सुधार हुन भने सकेको थिएन ।
लगातार स्थानीय सभासद पाएको विर्घामा सडक पक्की गर्ने आश्वासनहरु नेताहरुले नदीएका होइनन । यद्यपि सोझा जनतालाई सडक पक्की गर्दिन्छु भनेर आश्वासन दिनु र सडक पक्की हुनु वेग्लै कुरा हो । पहाडी भेगका सडकहरु भन्नलाई जस्तो सजिलो पक्की गर्नलाई छैनन । सडकको स्तरोन्नती, टेन्डरका लामा प्रकृया, राजनैतिक खिचातानी र परम्परागत कर्मचारीतन्त्र यसका लागि ठूला समस्या वन्दछन ।
यद्यपि यसपल्ट विर्घा र त्यस क्षेत्रका मिर्मी, विर्घा,आलम देवी, चन्डी भन्ज्यागं र त्यस आस पासका वासिन्दाका लागि ठूलो खुसीको कुरा छ । मिर्मी, विर्घा ( गहलाम, चिफलडांडा, हिरन्डाडा, कट्टी, मरेगंदी, भुष्टुगं), कोटाकोट सडक पक्की हुने पक्का भएको छ ।
राष्ट्रिय योजना आयोगले प्रकाशित गरेको रातो किताव भाग एक मा परेको यो सडक प्रधानमन्त्री कार्यालयको शीफरिशमा परेका ५ वटा वहुवर्षिय आयोजनामा परेको छ । भौतिक पूर्वाधार तथा यातायात मन्त्रालयवाट पास भइ सडक विभागमा पुगेको यो सडक आयोजना अव ग्रामिण, जिल्ला स्तरीय वा क्षेत्रीय आयोजना भन्दा माथी पुगेको छ । आदिकारिक निर्णय अनुसार यो सडक अव राष्ट्रिय आयोजना हो र यो सम्पन्न नभएसम्म सरकारको दायित्व अन्तर्गत पर्दछ ।
के हो वहुवर्षीय आयोजना?
वहुवर्षीय आयोजना भनेको काम शुरु भएर पूर्णरुपमा सम्पन्न नभएसम्म चलीरहने आयोजना हो । वहुवर्षीय आयोजनामा दाताहरु –(एडीवी, विश्व वैंक, जापान सरकार, युरोपेली युनियन वा अरु कुनै) ले वजेटको निरन्तर सहयोग गर्दछन । सरकार परिवर्तन या राजनैतिक दलका फरक घोषणा आउदैमा वा कुनै मन्त्री वा कर्मचारी फेरिदैमा ती आयोजनाहरु परिवर्तन गर्न मिल्दैन । राज्यको पहिलो दायित्व अन्तर्गत परेका ती आयोजनाहरु शुरु भएर सम्पन्न नहुन्जेल वजेटमा कुनै कमी हुन दिइदैन ।
धेरै वर्ष लागेपनि सम्पन्न नगरी नछोड्ने आयोजना भएकाले त्यस्ता आयोजनलाई वहुवर्षीय आयोजाना भनिन्छ ।
मिर्मी, विर्घा, कोटाकोट सडकको काम किन शुरु भएन त?
यो सडक वहुवर्षीय आयोजनामा परे पनि किन काम शुरु भएको छैन त भन्ने जिज्ञासा धेरैमा रहेको छ । यद्यपि वहुवर्षिय आयोजनाको काम प्रकृयागत पूर्णता पछि मात्र शुरु हुन्छ । त्यसका लागि योजना आयोगले रातो कितावमा समावेश गर्दछ । जुन काम गत साउनमा पुरा भइसकेको छ । यसपछि अर्थ मन्त्रालयले आयोजनाको महत्व, आवस्यकता, शान्दर्भीकता लगायतका विभिन्न पक्षको प्राविधिक जांच गरेपछि यसलाई कस्तो योजनामा प्राथमिकीकरण गर्ने हो भन्ने निक्र्यौल गर्दछ ।
अर्थ मन्त्रालयले वहुवर्षीय आयोजनामा समावेश गर्नु भनेको अत्यन्तै चुनौतिपूर्ण कार्य हो जुन मिर्मी विर्घा, कोटाकोट सडकलाई अर्थले वहुवर्षीय आयोजनामा समावेश गरी सकेको छ ।
अर्थ मन्त्रालयले प्राथमिकता निर्धारण गरी सकेपछि सरोकार वाला मन्त्रालय भौतिक पूर्वाधार तथा यातायात हुदै सडक विभागमा आयोजना पुग्दछ । मन्त्रालयले निर्णय गरेर पठाइसकेपछि सडक विभागले टेन्डर लगायतका कामहरु शुरु गर्दछ । हाल यो सडकको काम मनालयवाट पूरा भई सडक विभागमा पुगेको छ । निर्वाचन लगायतका कारणले केही दिन लम्वीए पनि अवका केही हप्तामै यसको टेन्डर लगायतका काम शुरु हुन्छ । प्रधानमन्त्री तथा मन्त्रिपरिषदको कार्यालयवाट शिफारिश भइ आएका सारै थोरै आयोजना मध्ये उच्च प्राथमिकतामा परेको यो सडकको निर्माण सम्वन्धी प्रक्रियागत काम अवका केही दिन मै शुरु हुदैछ ।
सरकार परिवर्तनले कुनै असर गर्दैन?
वहुवर्षीय आयोजनालाई राजनीति, सरकार या कर्मचारीतन्त्रको परिवर्तनले केही फरक पर्दैन । अव यो राष्ट्रिय एजेन्डा भइसकेकाले काम शुरु हुनुको कुनै विकल्प हुदैन । यस सडकमा यति पैसा पर्यो या उती पैसा पर्यो भन्ने भन्दा पनि आवस्यक सम्पूर्ण वजेटको व्यवस्था हुने हुदा जति वर्ष लागेपनि वजेट विनियोजन गर्दा सवभन्दा पहिला यस्ता राष्ट्रिय प्राथमिकताका वहुवर्षीय आयोजनालाई पैसाको कमी हुन दिइदैन ।
त्यसैले निर्वाचन पछि जसको सरकार आएपनि जो मन्त्रि, सचिव वा सभासद भएपनि यस सडकमा उनीहरुको कुनै नकारात्मक भूमिका हुन सक्दैन । त्यसैले सरकार या राजनैतिक परिवर्तनले असर नगर्ने र पूरा नहुन्जेल सम्म निरन्तर चलीरहने भएकाले यस्ता आयोजनलाई वहुवर्षीय भनिएको हो ।
काम कसरी शुरु हुन्छ त?
सडक पक्की गर्ने भन्दैमा मिर्मी, विर्घा, कोटाकोट सडकमा सिधै गिट्टी र अलकत्र राख्न त मिल्दैन । पहिला सडक खार्ने, विस्तार गर्ने, सम्याउने, ग्राभेल हाल्ने काम हुन्छ । सडकको स्तर मिलाएर टाल्ने, पुर्ने, खन्ने, सम्याउने या वढाउने जे सुकै भएपनि प्राविधिक काम सम्पन्न गरेर मात्र कालोपत्रे गर्न मिल्दछ ।
अवको केही हप्तामा सडकको यो प्राविधिक पक्षको काम शुरु हुदैछ र त्यसपछि मात्र पक्की को काम शूरु हुन्छ । उच्च प्राथमिकता प्राप्त सडक भएकाले काम ढिलो भए पनि वहुवर्षीय आयोजनाको काम स्तरीय र दीर्घकालिन हुन्छ । त्यसैले तातै खाउं जल्दी मरौ भन्ने झारा टार्ने काम यसमा हुन पाउदैन ।
यस्ता सडकमा उपभोत्ताहरुको काम अनुगमन गर्ने, सुझाव दिने वा मूल्यांकन गर्ने हुन्छ । कुनै टेन्डर या अरु आर्थिक क्रियाकलापमा उनीहरुको सहभागिता रहदैन । यो राष्ट्रिय दायीत्व अन्तर्गत पर्दछ ।
कसरी पर्यो त वहुवर्षीय आयोजनामा?
एउटा विभागीय मन्त्रि, सचिवको कार्यक्षेत्र भन्दा माथिको काम हुन्छ यो । योजना आयोग, अर्थ मन्त्रालय, भौतिक पूर्वाधार तथा यातायात मन्त्रालय या सडक विभागको एक्लो प्रयासले यो काम असम्भव जस्तै हुन्छ । तर यी सवै निकायको मनिटरिगं गर्ने प्रधानमन्त्री तथा मन्त्रिपरिषदको कार्यालयले भने यो संयोजन मिलाउन सक्तछ । अन्तरिम सरकारका अध्यक्षका प्रेस संयोजक राजेन्द्र पान्डेले निरन्तर गरेको पहल, फलोअप र ताकेताले यो काम गर्न सम्भव भएको हो ।
दिन दिनै अर्थ मन्त्रालय, सडक विभाग र भौतिक पूर्वाधार मन्त्रालय धाई रहने राजेन्द्र पान्डेले यो हप्ताको शुरुमा हसिलो अनुहार लिएर भने “भोली जो जंहा रहेपनि यो सडकलाई वहुवर्षीय आयोजनामा लाने काम पुरा भएकोमा मातृभूमि प्रतिको केही गुन तिर्न सकियो जस्तो लाग्छ ।” प्रधानमन्त्री कार्यालयको निरन्तरको देखभाल, योजना आयोग, अर्थ मन्त्रालय र भौतिक पूर्वाधार मन्त्रालयको प्राथमिताका कारण यो सडक वहुवर्षीय आयोजनामा परेको हो ।
अन्त्यमा
संविधान सभाको चुनाव नजिकिदै जादा चुनावका प्रत्यासीहरु प्रचार प्रसारमा व्यस्त छन । चुनाव पहिलो प्राथमिकतामा परेकाले विभन्न दल तथा स्वतन्त्र उम्मेदवार या तिनका निकटका व्यक्तिले मिर्मी विर्घा सडकका विषयमा पनि धेरै कुरा हरु गरेको पाइन्छ । भोटको लागि सडक पक्की गर्दिन्छु भन्नु र आयोजना संचालन हुनु पुरै फरक विषय भएकाले नेताका भाषण या आस्वासन भन्दा पनि अव जो जंहा रहेपनि यो सडकको प्रक्रिया पूरा भइ निर्माणको चरणमा पुगेको छ । स्यागंजाको पश्चिम क्षेत्रको विकाससंग जोडिएको यो आयोजनाले अव केही वर्षमै त्यस क्षेत्रको मुहार फेर्ने कुरामा ढुक्क हुन सकिन्छ ।