नेपालकै जेठो मध्येको एक गांउ सेवा परिवारले आफ्नो साधारण सभा यही आउदो पुष ५ गते शनिवार गर्ने भएको छ । यसै साता राजधानीको नेपाल प्रहरी अस्पतालमा सम्पन्न केन्द्रीय कार्य समितिको पूर्ण वैठकले यस्तो निर्णय गरेको हो ।
वैठकले आगामी २०७१ पुष ५ गते साधारण सभाको मिति तोक्नुका साथै सोही दिन काठमाण्डौको भुगोल पार्कमा रक्तदान कार्यक्रम गर्ने भएको छ । यसै गरी संस्थाको स्मारिका कालीगण्डकीपनि सोही अवसरमा सार्वजनिक हुने भएको छ । स्मारिका प्रकाशनका लागि संस्थाका महासचिव डा. धनबहादुर रानाको संयोजकत्वमा राजेन्द्र पान्डे सम्पादक रहेको समिति समेत गठन गरेको छ । कालिगण्डकी स्मारिका प्रकाशन समितिले आफ्ना लेख रचना उपलव्ध गराउन सवैसंग आव्हान गरेको छ ।
गांउ सेवा परिवारका सभापती खड्ग वहादुर रानाको अध्यक्षतामा सम्पन्न वैठकमा उपाध्यक्ष रामप्रसाद न्यौपाने, महासचिव डा. धनवहादुर राना सचिव टोकराज पाण्डे, कोषध्यक्ष शेरजंग राना, सदस्यहरु प्रभा पान्डे, दामोदर पान्डे, ठानेश्वर पान्डे, मोहन न्यौपाने, लेखनाथ न्यौपाने लगायतको उपस्थिति रहेको थियो ।

वैठकमा सहभागीहरु ।

वैठकमा धनवहादुर राना, प्रभा पान्डे, लेखनाथ न्यौपाने र रामप्रसाद न्यौपाने ।

अध्यक्ष खड्ग वहादुर राना, दामोदर पान्डे र धनवहादुर राना ।

यतिवेला बा हुनुहुन्न । बा का संझनाहरु जीवन्त छन । हुनत निश्चित तिथी मीति तोकेर मनाइने श्राद्ध, दशै या तिहार वाहेकका चाडहरु मेरो रुचीका विषय होइनन । यद्यपि आजको प्रवित्र भाद्र सोमवारको कुशै औशीमा पीता या पीतृहरुको संझना गर्नु हरेक पुत्रको कर्तव्य हो ।
२०५३ सालको पौष २३ गते शुक्लपक्ष प्रतिपदाका दिन मैले आफ्ना पुज्य बा लाई गुमाए । ७३ वर्षको उमेरमा बा जानुभयो । उमेर ठिकै भएपनि अनेक रोगले च्याप्दै लगेपछि उहांलाई बचाउन सकिएन । मिसन हस्पिटल तानसेन पाल्पामा केही समय उपचारपछि पाटन हस्पिटल काठमाण्डौमा उंहाको अप्रेशन भयो । केही समयकोलागि ठिक भएपनि निरन्तरको दमले उंहालाई गलायो । भर्खर प्रवेशिका सकेर तानसेनमा आइए पढ्दै गरेको म अन्तिम अवस्थासम्म बा कै समिपमा थिए ।
अनेक रोगले गलित बा पछिल्लो समय कमजोर देखिनु भएको थियो । २०५३ पौष २३ गते प्रतिपदाका दिन विहानै उंहाले संसार छोड्नु भयो । जीवनभर ननुहाई केही नखाने र शौच गर्दा लुगा फेर्ने बा को नियमित अभ्यास थियो । बा पौष २३ गते विहानै एक घुट्की पानी खाएर जानुभयो ।
आखिर प्रकृतिको नियम नै हो जन्मे पछि मृत्यु अवस्यंभावी छ । कसैको छिटो त कसैको ढिलो मृत्यु भएरै छाड्छ । यो शास्वत नियमलाई कसैले वदल्न सक्तैन ।
पहिलो दिन झन्डै ६ वर्ष पुगेको म फुच्चेलाई बा ले जनता प्रा.वी कट्टीमा लगेर भर्ना गर्दिनु भएको थियो । भर्ना हुने वित्तीकै केही किताव पाएर म मख्ख थिए । घास काटेर फर्किदा आमालाई मैले कम उत्साहले ति किताव देखाएको थिइन । त्यसपछिका मेरा स्कुले जीवनमा अक्षर कोर्न सिकाउने मेरा बा नै हुनुहुन्थ्यो । स्वअध्ययन गरेका बा का अक्षर एकदमै राम्रा थिए । उंहाले कैले कांही ढुंगाले लेखेर पाटीमा केही चित्र पनि कोर्नु हुन्थ्यो । गांउभरीका तमसुक, राजीनामा, वडा मुचुल्का जस्ता लिखत उंहाले नै तयार गर्नु हुन्थ्यो । मलाइ लाग्छ बा लाई कलामा पनि राम्रो रुची थियो ।
हुनत बाले कुनै समय वेलायती सेनामा वसेर काम पनि गर्नु भयो । घास काट्न हिडेका केही ठिटाहरु दोश्रो विश्वयुद्ध ताका सवैलाई व्रिटिशहरुले भर्ति लिने थाहा पाएपछि नाम्लो र हसिया कतै फालेर भर्ति हुन गए । त्यसमा मेरा बा पनि हुनुहुन्थ्यो । यसरी जानेमा बा का अलावा मरेंङदी गणेश प्रसाद, मौले कान्छा वा, कामीडाडे काहिंला वा, चिफल्डाडे साहिला लगायत भएको बा ले पछिसम्म सुनाउनु हुन्थ्यो । ब्राम्हणहरुलाई भर्ति नलिने भएपछि बाले पनि थर वदलेर नरिश्वर पान्डेको सट्टा नरबहादुर खत्री भएर भर्ती हुनु भएको थियो । यसरी बेलायति सेनामा भर्ति भएर जापानी सेना विरुद्ध मलाया (हालको मलेशिया)मा गएर लडेको कंहानी बा ले पछिसम्म सुनाउनु हुन्थ्यो । यही लंडाइमा मौले कान्छा वा ( मौले भुवनका वा) लाई छातिमा गोली लाग्यो । तर संयोगले उंहा वाच्नुभयो र पुरा पेन्सन पाउने गरी फिर्ता हुनु भयो ।
अन्य धेरै विचमै फर्किनु भयो । बा भने लडाइ सकएिको केही समयपछि उंहाको रेजिमेन्ट खारेज भएकाले नाम कटाएर फिर्ता हुनुभयो । नाम कटाएर फर्किएपनि वेलायत सरकारले दिएको वेल्फेयर पेन्सन आज पर्यन्त हाम्रो पारिवारिक आम्दानीको श्रोत वनेको छ । ह्यान्डराइटिगं राम्रो भएको र सुनेको कुरालाई तत्कालै कपीमा उतार्न सक्ने भएकाले तत्कालिन संचार माध्यम आकाशवाणीको रेकर्ड उतार्ने काममा पनि केही समय उंहाले काम गर्नु भएको थियो ।
लाहुरे वनेर फर्केपछिको समय बाले संस्कृतको स्व अध्ययनमा विताउनु भयो । शिखरनाथ भाष्य, कौमुदी, श्रीमद्भागवत महापुराण, वेद, चन्डी, गीता लगायतका अनेक पुस्तकहरु हाम्रो घरमा सुरक्षीत थिए । हिमलाल वा संग मिलेर शिखरनाथ भाष्यको नेपाली अनुवाद निकाल्ने उंहाहरुको अभियान भने पुरा हुन पाएन । केही समय संगै वसेर खुव मेहनतका साथ अनुवादमा उंहाहरु जुट्नु भयो । खै के कारणले हो यो काम भने पुरा हुन पाएन । अहिलेपनि हिमलाल वाले उंहाहरु दुइ जनाले अनुवाद गरेको कपी सुरक्षीत छ भन्नु हुन्छ ।
अली ढिलो स्वभाव भएपनि काम राम्रो संग सम्पन्न गर्ने स्वभावका बाले हाम्रो पढाइलाई खुव जोड दिनुहुन्थ्यो । परिवारमा अलि राम्रो पढ्ने र सधै फस्ट हुने दिदी, ठिकै पढेपनि रामै्र नंवर आउने दाई र कम पढ्ने कम जान्ने मेरो स्वभावको बाले तुलना गर्नु हुन्थ्यो । मेरो पढाइ देखेर बार बार चिन्तित हुने बालाई मैले पछिल्लो समय पढाईमा राम्रै गरेको देखाउन नपाएकोमा ठूलो पछुतो लाग्छ ।
बालाई ज्योतिष शास्त्रमा पनि थोर वहुत ज्ञान थियो । अव यसपल्टको शनीश्चरको दशाले मलाई छोड्छ जस्तो लाग्दैन भन्दा भन्दै बा त्यही समयमा जानुभयो ।
हुनत अहिले बा का समकालिनहरु धेरै जना यस धर्तिमा हुनुहुन्न । अहिले कामीडाडो काहिला बा ९३ औ वर्षमा हिड्दै हुनुहुन्छ । हिमलाल बा भने सक्रिय जीवनमै हुनुहुन्छ । मौले हजुरबा वितेको दुइ वर्ष भइसक्यो । शालिकराम बा कैनडांडा, पन्डित मोहनीलाल, खराल मोहनीलाल, चन्द्रकान्त बा, मौले ग्वाइला बा धेरै बाहरु दिवंगत भइसक्नु भएको छ । लाग्छ उंहाहरु (पीतृ)कै आशिर्वादले हामी जेनतेन चलिरहेका छौ ।
आज कुशे औशी अर्थात वावुको मुख हेर्ने दिन कलिलै दिनमा बालाई गुमाएको म मेरा बा र तमाम पीतृहरु संझिरहेको छु ।

“कृष्ण राज पान्डे”
२०७१ सालको जनैपूर्णिमाको अवसरमा गोसाइकुण्ड जाने अवसर मिल्यो । ११ जनाको टिममा सँगै गएका मध्ये सबैजना सकुशल त्यहा पुगेर काठमाडौं फर्कियो । ४ दिन लामो सो यात्रा धार्मिक यात्रा मात्र नभई सांस्कृतिक तथा पर्यटकीय हिसाबले समेत धेरै नै महत्वपूर्ण रह्यो ।

पानी सम्पूर्ण जगतकै बाच्ने आधार हो । पानी संकलन गर्ने, शुद्ध गर्ने र पानीको बहावलाई निरन्तरता दिने यस्ता धापिलो दलदले जमीन ताल तलैया दह कुण्ड जस्ता क्षेत्र हुन् सीमसार । सीमसार क्षेत्रहरु विश्वकै उत्पादनशील परिस्थितीय प्रणालीहरु मध्ये एक मानिन्छन् । उनीहरु धार्मिक, सांस्कृतिक, आर्थिक तथा मनोरञ्जनका दिर्ष्टीले समेत महत्वपूर्ण मानिन्छन् ।
४३८० मीटर उचाइमा अवस्थित एक प्रसिद्ध र महत्वपूर्ण सीमसार क्षेत्र हो – गोसाइकुण्ड । नेपालको रसुवा जिल्लामा पर्ने स्याफ्रु गा वि स को लामटाङ क्षेत्रभित्र अवस्थित छ यो कुण्ड । लगभग १० वर्ग कि मी भित्र फैलिएको यो क्षेत्रमा गोसाइकुण्ड लगायत १६ वटा ताल श्रींखला अनुसार त झन् यस क्षेत्रमा १०८ कुण्ड रहेको उल्लेख छ । जसमध्ये गोसाइकुण्ड सबैभन्दा महत्वपूर्ण मानिन्छ ।
गोसाइकुण्डमा यसभन्दा माथिल्लो भूभागमा पर्ने त्रिशुलढुंगा, दुधकुण्ड लगायतका कुण्ड हुँदै बगेको पानी आएर कुण्डहरुको पानी आएर मिसिन्छ । गोसाइकुण्डबाट निस्केको पानी भैरवकुण्ड हुँदै तलतिर बग्ने क्रममा सरस्वती कुण्डमा पुग्दछ । यहीबाट शुरु हुन्छ, त्रिशुली नदी । गोसाइकुण्ड क्षेत्र नै यस नदीको उद्गम स्थल हो । त्रिशुलीस् नदी गण्डकी नदी प्रणालीको एक शाखा नदी पनि हो ।
हिमाली बुट्यान युक्त क्षेत्रको प्रतिनिधित्व गर्ने गोसाइकुण्ड क्षेत्रको ओसिलो भागमा पाइने वनस्पति र लालिगुरासका विभिन्न प्रजातिहरु पाइन्छन् । यहाँका कुण्डभित्र एक कोशीय देशी बहुकोशीय वनस्पतिहरु पाइन्छन भने समय समयमा विभिन्न प्रजातिका चारहरु समेत आउने गर्दछन् । यस प्रसिद्ध धार्मिक स्थल गोसाइकुण्डको उत्पत्तिको सम्बन्धमा समेत विभिन्न धारणाहरु प्रचलनमा रहेका छन् ।
हिन्दूहरुले पवित्र ग्रन्थहरुमा भगवान शिवले गरेका हुन भन्ने उल्लेख छ । गोसाइकुण्डको पानीमा हलिेकाही देखिने मनोरम विशाल आकृतिलाई भगवान शिवको रुपमा विश्वास गर्ने गर्दछन् धर्मावलम्बीहरु । गोसाइकुण्डमा जेष्ठ असारमा पर्ने दशहरा मेला र साउन भदौमा पर्ने जनै पूर्णिमाका दिन गरी वर्षमा २ पल्ट मेला लाग्ने गर्दछ । करिब २५,००० धर्मावलम्बी र १५० भन्दा बढी धामी झाक्री यहाँ दर्शनका लागि आउने गर्दछन् ।
गोसाइकुण्डको मार्गमा पर्ने अन्य पवित्र स्थलहरुको पनि उत्तिकै महत्व छ । त्यहाँ जाने धर्मावलम्बीहरु आ–आफ्नो संस्कार अनुसार चण्डी पाठ गर्ने, नरिवल फोडने, तर्पन गर्ने, त्रिशुल चढाउने गर्दछन् । साक्षात भगवानको वास रहेको यस कुण्डको व्यवस्थापन लाङटाङ राष्ट्रिय निकुञ्जको रहेको छ । पथपर्यटन, पर्या पर्यटन तथा दृश्यावलोकनका लागि लाङटाङ हिमाल, लाङटाङ हिमाल, लाङटाङ उपत्यका, रसुवा गढी समेत यस क्षेत्रमा पर्दछन् ।
गण्डकी–नारायणीको शाखा नदी त्रिशुली गोसाइकुण्डबाट उत्पत्ति भई नारायणी नदीमा मिसिन्छ । वातावरणीय समस्याले जलसम्पदामा पर्न गएको असर, दीर्घकालीन व्यवस्थापनको लागि सबै एकजुट भई लाग्नु पर्ने आजको टड्कारो आवश्यकता छ ।

हुनत तिजलाई हिन्दु महिलाको महान पर्वका रुपमा उल्लेख गरिन्छ । यद्यपि यस्ता रमाइला चाडहरु के महिला के पुरुष सवैका लागि वरावर महत्व राख्छन । हुन त चाडवाडको रमाइलो केटा केटीमै वढि हुदो रहेछ । संझनापनि त्यही वेलाका वढि आउछन । हामी केटाकेटी हुदाका चाड र अहिलेका चाड या तिनका रंगिन पक्षमा केही वदलाव आएको छ ।
पहिले कृष्णाष्टमी वाट तिजका नाचगान शुरु हुन्थ्यो । तिज आउन लाग्ने बिचका ११ दिन नाच गान र राम रमितामा वित्थे । यद्यपि तिजको मैजारो पंचमीमा गएर टुंगिन्थ्यो । दिनभरी काममा थाकेकाहरु सांझको नाच गानवाट रिफ्रेस हुन्थे । चेलीवेटी लिन जाने र राता पोशाकमा चेलीवेटीहरुको ओहोर दोहोर हुेर्नु लायक हुन्थ्यो । कृष्टाष्टमी वन्कसी डांडा स्कुलमा, तिज अर्चलेमा र पंचमी मिर्चन्डीमा मनाइन्थ्यो । पछि यसमा केही फेरवदल आएपनि परम्परा चली रहन्थ्यो ।
पुजा पाठ गरेर आमाहरु पौराणीक गीत गाउथे…

“कंहामा जान्छौ ढुकुर चरी वगाल
वरिलै भगमानलाई भेटन ।
भगमानलाई भेटन के के कुरा चाहिन्छ
वरिलै त्यति मलाइ वताइदेउ ।”
घरका श्रीमान अरुतिर आंखा डुलाउदै हिडेपनि डरले केही वोल्न नसक्नेहरु तिजका गीतका माध्यमवाट पिडा विर्साउथे ।

“कैले श्रीमान कइन्डाडा कैले श्रीमान अर्चले
के गरेर पुग्छ र खै दोहोरा खर्चले ।”
श्रीमानको घर नवस्ने वानीलाई महिलाहरु गीतका माध्यमवाट विसाउथे । वह पोख्थे ।
सासुको वुहार्तन सहन नसक्नेहरु । घरमा पाएको पिडा गीतवाट कहन्थे । वुहारीहरुलाई घरको तल्लो कोटीको सदस्य मान्ने र उनीहरुलाई खानामा समेत विभेद गर्ने संस्कारका विरुद्ध वुहारीहरु पीडा पोख्थे…

“यो घरमा आए देखि आटो मैले खाइछैन
सेतो र सितो भन्ने देख्न पाइछैन ।”
आमा छोरी, चेली माइती भेट गर्ने, संगी साथीहरु मिल्ने र दुख शुख साट्ने मौलिक पर्व हो तिज । तर आज भोली टेलिभिजन संस्कृति विकास भएपछि यसको रौनकमा कमी आएको छ । दरको साटो दारु संस्कृति विकास भएपछि थपडी र गलाले लिने ठांउ टी.भी. र सी.डी. ले लिएका छन ।
कता गए ती सुरिला, लय मिलेका लामा स्वरहरु कता गए नया लुगा लगाएर अर्चलेमा सिठी फुक्ने वालापनहरु कंहा गए सवैरै काम सकेर अर्चले पुगेर नाच्ने दिदीहरु । यो विरानो शहरमा कंहावाट शुन्न पाउनु सात भाइकी एक्ली छोरीलाई नौ डाडा कटाएर दिएका दुर्दान्त घटनाहरु ।…

“सात भाइ छोरा पनि यै घरमा अटाउने
म एक्ली छोरीलाई डांडा कटाउने …”

(विर्घा वनकसी डाडा सरस्वती प्रावीमा २०७१ को कृष्टाष्टमीमा नाच गान गर्दै स्थानीय । सवै तस्विर अनन्त पान्डे )

“जीवनको स्वाद त गांउमै पाइन्छ । ” धेरै वर्ष राजधानी वसेर एक सफल जीवन विताएका व्यावसायीक मित्रले मलाइ गएको साता भने । भौतिक सुविधा र आर्थीक रुपमा सम्पन्न मित्रको सामाजिक हैसीयत पनि माथि नै लाग्छ । यद्यपि उनको पेसा व्यवसाय र हैसीयतवारे वेखवर गांउ भने उनलाइ प्यारो लागेको सुन्दा म केही वेर अलमलमा परेको थिए ।
उनको कुराले उनकै वाटोमा लम्कन चाहने मलाइ केही समय रन भुल्लमा पनि पार्यो ।
दिनभरीको थकानपछि पनि उनको कुराको खसखस मेटिएन । वेलुका काखे कम्प्युटरकमा रहेको सिद्धिचरण श्रेष्ठले लेखेको र नारायण गोपालले गाएको “मेरो प्यारो आखलढुंगा …….” गीत सुन्दै मेरो फोल्डरमा रहेका केही पुराना अनि गांउसंग सम्वन्धीत तस्वीरहरु नियाले । त्यहा काभ्राको घांस्को भारी वोकेका भरत सर थिए । “जिन्दगी हे सुहाना…कल क्या होगा किस्ने जाना… भन्ने वान्द्रेडांडाका वुवाका तस्वीर थिए । गाविस भवनमा भइरहेको मिटिंग्को तस्वीर थियो र र थियो स्कुल दगुर्दै गरेका विद्यार्थीको तस्वीर । सोचे आपाधापीमा परिचय हराउदो शहरमा ति सवै गौण थिए । तर मेरो मनलाइ हल्लाउन भने ति काफी थिए । गांउहो जंहा आफु भन्दापनि आफ्नो परिवार या पुर्खाका नाममा परिचय पाइन्छ । जहा समयको कोही दास छैन र अनावस्यक कुरा मनमा खेलाएर दुखी हुनी लेठो कसैले गर्दैन । प्रदुशषण अनेक विकृतिले ग्रस्त यो शहरमा मेरो मनमा मल्हम लगाउन सफल तिनै केही प्रतिनिधि तस्वीरहरु जस्ले मेरो हाराएको निदलाइ सुस्तरी सु्तरी मेरो आंखामा ल्याइ मलाय सपनिमा गांउमै पुर्याएका थिए ।

गणेश पाण्डे

मैले जाने अनुसार छरिएर रहेका दिदीबहिनी एकीकृत भएर मनाउने चार्ड हरितालिका तिज हो । तिज पौराणिक कालदेखि चल्दै आएको संस्कृति हो
। तिजमा विवाहित महिलाहरु आफ्नो पतिको दिर्घायुको कामना गर्दै र अविवाहित महिलाहरु सुयोग्य पति पाउँ भन्ने कामना सहित व्रत बस्ने प्रचलन नेपाली समाजमा रहि आएको छ । यसलाई जोगाई राख्नु हाम्रो दायित्व र कर्तब्य पनि हो । तर पछिल्लो समय तिजलाई केहि महिलाहरुले तडक भडक देखाउने मनोरञ्जनको चार्डको रुपमा मात्र लिने गरेको पाईएको छ ।
हरितालिका तिज आउन एक महिना भन्दा बढि समय रहदा सहर बजारका होटल, रेष्टुरेण्टमा दर खाने, गहना प्रदर्शन गर्ने लगायतका काम शुरु भैसकेका छन् । यसले समाजमा विकृती ल्याउने तथा धनको खर्च मात्र गर्दछ । न कि यसले संस्कृति जोगाउछ । अर्को तर्फ कलाकारहरुले अमर्यादिन तरिकाले तिजका गितहरु बजारमा ल्याउने गरेका छन् । जुन तिजका गितमा अस्लिल शब्दहरु पनि छनोट भएका छन् भने नृत्य रत्यौली भन्न सुहाउने खालका छन् ।
कुनै समय बजारमा आएका तिजका गित सुनिरहन मन लाग्थ्यो भने अहिले परिवारका सवै सदस्यहरु संगै बसेरै सुन्न र हेर्न नमिल्ले खालका तिजका गितहरु छ्याप छ्याप्ती बजारमा आएका छन् । केहि कलाकारहरु हरिदेवी कोईराला, पुरुषोतम न्यौपाने, प्रजापती कोईराला लगायतका गितहरु संदेशमुलक हुने भएपनि नयाँ कलाकारहरुको गितमा कुनै संदेश, भाव लुकेको पाईदैन ।
माईतीले छोरीचेलीलाई घरमा बोलाएर मिठामिठा परिकार खुवाउने तथा सुखदुख साटासाट गरी एउटै ठाउँमा बस्ने प्रचलन रहिआएको तिजलाई तारे होटल, रेष्टुरेण्टमा मनाउने कामलाई रोकौँ । तिजका गितमा सुनिने अस्लिलता र नृत्यमा हुने रत्यौलीपना लाई हटाऊँ । साथै तिजलाई तडकभडक नभै हुनेखाने र हुँदा खानेले पनि कसैको देखासिखी मा नभै साधारण तरिकाले मनाऊँ । जय तिज ।।
(विर्घा ६ स्याङ्गजा
हाल, तनहँु, दमौली)

असार मानो खाएर मुरी उव्जाउने महिना हो । यद्यपि विर्घामा धेरै जसो रोपाई साउनमै हुन्छ । सम्म मिलेको उपत्यका भएपनि यंहा पानीको भने चरम अभाव छ । यद्यपि वर्षाले रोपाई असहज वनाएको छ ।
यस पटक कम वर्षा भएकाले पानीको समस्या टड्कारो वन्यो । समयमै राम्रो वर्ष नहुदा रोपाइमा समस्या देखिएको छ । धानको विउ खेतमा छिपपीदै गएपनि पानी नहुनाले सिमित पानीका कुलामा झगडा भएका कुरा सुन्न पाइएको छ । “मरेंगदाको कुलाका विषयमा विष्णु दाईले त पिटाइ खाए गरेनी ।” विहानै विर्घा फोन गर्दा शुन्न पाइयो । पानीको पर्याप्तता नहुदा उत्पादनमा विर्घाले जहिलेपनि समस्या भोग्दै आएको छ । दुख सुख शुरु भएका रोपाइका विभिनन तस्विरहरु ।

विर्घा भुष्टुंगमा रोपाइ गर्दै स्थानीय महिलाहरु । पृष्ठभूमीमा पदम सर घनस्याम काका को घर र नांगे डाडा देखिन्छ ।

विष्णु घर्तिले खिचेको तस्विरमा खेत सम्याउदै गरेको देखिन्छ भने खेतको बीचमा हिलाम्मे सडक ।

टारी खेतमा रोपाइ गरिदै पृष्ठभूमिमा जनतामावी अर्चले ।

मिर्मी वाट विर्घा जाने वाटो यतिवेला ठांउ ठांउमा अवरुद्ध छ । ठुला वसहरु त वर्खा भरी यो वाटोमा हिड्दैनन । स्थानीय जिप पनि वाटो अवरुद्ध हुंदा कष्टकर यातायात गर्न वाध्य छन ।
वाटो पक्की हुनु पूर्व यस वाटोको स्तरोन्नती गर्नु पर्ने भएकाले अझै केही समय यो वाटो कच्ची नै रहने छ । यद्यपि त्यस सम्वन्धी काम भने अगाडी वढी सकेको छ ।

आयो डोजरः वाटो विग्रेपछि डोजर लाएर सफा गरिदै कइन्डाडामा ।

पल्टिएला कीः वर्खाको हिलामो कष्टकर यात्रा गर्दै जिप विर्घा ५ हिरन्डाडामा ।

हाम्रो प्रयास कम छैनः वाटोमा जमेको पानी हटाउदै स्थानीय ।

ताल हो की सडकः पानी जमेको वाटो र घांस भारी सहित आउदै लुंछेली यज्ञमूर्ति ।

असार पृथ्वी उत्पति भएको महिना हो । त्यसैले सवै हिन्दु धर्मावलम्वीले असार ८ गते धर्तिको पुजा गरेर भूमी दिवस मनाउछन । पश्चिमाहरुले पछि जुन २२ लाई पृथ्वीको उत्पति दिन मानेर यसको आ आफ्नो संस्कार अनुसार यो दिनलाई मनाउछन । हुनत श्रीमद्भागवत गीताको १० औ अध्यायमा महनिाहरुमा मार्गशिर्श भनिएको छ । मंसिर जतिकै पवित्र मानिन्छ असार पनि । त्यसैले त भनिन्छ असारको केटो मंसिरकी केटी ।

असार २७ (जुलाइ ११) अर्थात विश्व जनसंख्या दिवस । आजै मेरो जन्मदिन परेको छ । एउटा नमिठो संयोग विश्वले जनसंख्या नियन्त्रणका कुरा गर्दा म भने जन्म दिन संझन वाध्य छु । असार हाम्रा आदिकवि भानुभक्त वाजेको जन्मदिन हो । विद्यालय पढ्दा यस्तै पढियो । आदिकवी भानुभक्त आचार्य तनंहुको चुंदी रम्घामा असार २९ गते जन्मीएका थिए खुवै रटान लगाइयो यो तिथीलाइ । त्यतिन्जेल मलाइ मेरो आफ्नै जन्मदिनको त्यति हेक्का थिएन ।

कालो अक्षर भैसीवरावर भएकी मेरी जननी आमालाइ पनि मेरो जन्मदिनको त्यति हेक्का हुने कुरै भएन । पिताजीले वर्षको एकवार काले जैसीका अगाडी चिना फुकाउदा मेरो जन्म दिन भन्नुहुन्थ्यो होला, त्यसवाहेक जन्मदिनको त्यो वेला के नै पो काम आउथ्यो र । अहिले बा हुनुहुन्न र काले जैसी पनि छैनन र यो क्रम पनि रोकिएको छ । तैपनि मेरो जन्मदिन तिनै आदीकवि भानुभक्त भन्दा दुइ दिन अगाडी परेको रहेछ । यो रहस्य शहरमा आगमनका धेरै वर्ष पछिमात्र संझनामा आयो ।

मेरो जन्ममिति २०३५ असार २७ गते मंगलवार हो । यद्यपि यो जन्ममिति ज्योतिषलाइ हात हेराउदा वाहेक काममा आएन । पर्यो के भने मेरो जन्ममिति प्रमाणपत्रमा २०३४।०८।१५ लेखिएको छ । यो आठ भन्नाले मंसिर पर्छ क्यारे । त्यसैले मेरो खास जन्ममिति त्यति उपयोगमा पनि आएन र वांकी संझनामा पनि रहेन । शहरमा पसेपनि न त जन्मदिनको नाममा कुनै केक काटियो न त कसैको विशेष शुभकामना नै पाइयो । हुन त आजभोली जन्मदिन भव्यताका साथ मनाउने पुस्ताकै हुं म, यद्यपि मेरोलागि जन्मदिनले कहिल्यै त्यति ठुलो महत्व राखेन । व्लगकारिता शुरु गर्नु अघि जन्मदिन यसपटक त संझन्छु भनिन्थ्यो तैपनि कामको चटारो भनौ या महत्ता हिनताले जन्मदिन गुज्रीएको केही दिनपछि मात्र झल्यास भइन्थ्यो । यसरी मेरो ३० औ जन्मदिनहरु विना संझना गुज्रीएका छन ।

जन्म कुनै व्यक्तिको जीवनको अत्यन्तै महत्वपुर्ण घटना हो । जन्मको जति महत्व मृत्युको पनि हुदैन । यद्यपि हाम्रो हिन्दु संस्कारमा जन्मले भन्दा मृत्युले वढि ठांउ राख्छ । मान्छे मरेपनि सन्तान दरसन्तान श्राद्ध त गरिन्छ । तैपनि जन्मदिनको उपलक्ष्यमा भने धार्मिक रित अनुसार केही कार्य भएको मलाइ संझना छैन । गर्नेले मन्दीर गएर पुजापाठ गर्दा हुन तर मेरो संदर्भमा भने त्यस्तो केही हुने गरेका छैन । जन्म, महिना, वार, तिथिले मानव जीवनमा महत्वपूर्ण प्रभावपार्ने ज्यातिषीय साथै वैज्ञानिक आधारहरुपनि छन । त्यसमा मेरो विश्वास पनि छ । वैशाखमा जन्मिएको व्यक्ति जस्तो तेज, प्रतिभावान र सिर्जनशिल चैतमा जन्मेको व्यक्ति अवस्य नै हुदैन । भनाइ नै छ कस्तो चैते होला भन्ने।
असारमा केही संझन लायक जन्महरु भएका छन । तर मेरो विचारमा अत्यन्तै प्रयास गरेर सफल भएपनि जस नपाउने ग्रह हुन्छ की असारको जन्म हुनेहरुको । नेपाली कांग्रेसका सभापती पुर्व प्रधानमन्त्री स्वर्गीय गिरिजाप्रसाद कोइरालाको जन्म असार मै भएको हो । उनी असार १८ गते जन्मिएका हुन । उनले कहिल्यै आफ्नो जन्मलाइ नभएर कर्मलाइ महत्व दिए । उनले जन्मदिन मनाएको अहिलेसम्म कुनै रेकर्ड छैन । अनेक त्याग र तपस्याका वावजुत कोइरालालाइ त्यति सफल राजनितिज्ञ मानिदैन ।
विस्थापित राजा ज्ञानेन्द्र पनि असार महिनैमा जन्मिएका हुन । गते अनुसार उनको जन्म असार २३ गते भएको हो । मंगलवारको जन्म परेका ज्ञानेन्द्रको राशीपनि कन्या हो । उनले मीलेसम्म तामझाममा नै जन्मदिन मनाउन रुचाउछन । विचरालाइ परिस्थीतिले भने त्यति साथ दिएन । भर्खरै उनले आफ्नो ६६ औ जन्मदिन निर्मल निवासमा मनाएका छन ।

दरवार सुत्रका अनुसार उनले आफ्नो जन्म तिथिअनुसार असार २७ गते पुजा पाठ गरेर मनाउदै छन अरे । यसै महिनाको ६ गते भारतीय कांग्रेसका महासचिव तथा भावी प्रधानमन्त्री राहुल गान्धीले अफ्नो ४४ सौ जन्मदिन मनाए । तिव्वतका विस्थापित धार्मिक नेता दलाइ लामापनि असारमै जन्मिएका हुन । तिव्वती धार्मिक क्यालेन्डर उनुसार उनको जन्म जुलाइ ६ तारिखमा पर्दछ । जुलाइ ६ जतावाट जोडेपनि असारमै पर्दछ । उनीपनि नोवेल पुरस्कार जितेपनि असफलताको कोटिमै छन । गुरु पूर्णिमा भनेर मनाइदै आएको व्यास जयन्तिपनि असारमै पर्दछ । चार वेद र अठार पुराणका रचयिता वेदव्यासपनि असार मै जन्मिएका थिए । यसै मेसोमा म ववुराको पनि जन्मदिनले यहि असारको मास भेटेको छ ।
एउटा खुसीको कुरा असारमा जन्मनेहरुको शुक्र राम्रो हुन्छ रे । शुक्रलाइ सिर्जनाका देवता मानिन्छ । शुक्र राम्रो हुनेहरु लेखन र सिर्जनात्मक क्षेत्रमा राम्रो हुन्छन भनिन्छ । मलाइपनि कतै त्यहि काकताली परेर त होइन यो लेख्न जांगर चलेको ।
खैर जे भएपनि आफ्नो जन्म दिनको आफैलाइ शुभकामना !

लामो समयपछि एक दिनका लागि विहानी मेलोवाट विश्राम मिलेको थियो । मिलेको थियो पनि कसरी भन्नु क्वाटरफाइनल चरणको अन्तिम गेम हेर्न मिलइएको थियो । तर के गर्नु पापी निद्राले गेम हेर्न दिएन । विहानै एक मित्रले सानो ठिमी आसपास एक घन्टा कुदाए । करिव एक घन्टाको कुदाइमा म लखतरान भएको छु । शरिर तातेको छ । हर्रर्र ज्वरो आउला जस्तो भएको छ । दिन भरीमा मुस्किलले १०० मिटर पैदल हिड्ने म पुरै व्रोइलर कुखुरा भएको रहेछु । हे भगवान यस खाल्डोमा वस्ने अधिकांश त्यस्तै त होलान ।
गांउ थियो मित्र थिए , पौडिने वानी थियो, आफ्नै पोखरो वा कुलाको बहाद थियो । यति पनि नभए अरुवा थियो । सके काली गन्डकी थियो नसके छेउमा पानी जमेका ढोब्ला थिए । पौडाइ थियो, अरुवा सम्मको दौडाइ थियो । साथ थियो, साथी थिए । भोक लागे आप थियो । तिर्खा लागे अमला थिए । स्कुल जान दुख लागे पुट दुखेको वहाना थियो । घांस काट्न अल्छी लागे हात काटेको अभिनय थियो । लाग्दो हो दुख थियो, अभाव थियो, जीवन कठिन थियो ।
वर्षौ पछि आएर यो व्रोइलर जिन्दगीमा आइपुग्दा मनले गम खादैछ जे थियो त्यही थियो । जे छ त्यही छ । जो थिए त्यही थिए । फडियार पाक्थे, आप पाक्थे, कटहर पाक्थे, मकै खाने वेला हुन्थ्यो । के थिएन गांउमा । सवै चिज थिए । नभएका चिज छन भन्ने नै चिन्ता थिएन त्यसैले दुख भएपनि गांउले जीवनमा सन्तोष थियो ।
वर्षामा पानी वढेर खोला तर्न नसकिने हुन्थे, नंया नंया ठांउमा पानीका मुल पलाउथे । धान रोपेर मकै थन्क्याउदा नथन्क्याउद जनै पूर्णीमा आउथ्यो । लट्टाइमा धागो वात्ने, जनै वाट्ने श्रृंखला शुरु हुन्थ्यो । घुर्रा घिर्याउदा आनन्द आउथ्यो । बा दाइहरु जनै वाट्थे हामी घुर्रा घुमाएको रमाइलो हेथ्र्यौ । जनै मन्तर्नका लागि दोडा दौड हुन्थयो । दुवै हातमा भान्जा दाइ वा भिनाजुले डोरो लगाइदिएपछि वल्ल खानपिन हुन्थ्यो । जनै साटिएलान वा हराउलान भनेर मन्तर्ने ठांउमा करेला, वोडा या वट्टा वाधिन्थ्यो आफनो जनैको झुप्पामा ।
जनै पूर्णीमा सकिएको छैन रमाइलो पर्व तिज आइपुग्थ्यो । दमाइकोमा लुगा सिलाउने घुइचो शुरु भइहाल्थियो । वेलैमा लुगा नकिने सिलाउन भ्याइन्थीएन । सानो तिजसंगै दिदी वहिनी लिन जाने चटारो शुरु हुन्थ्यो । तिजको अघिल्लो दिन दिउसै वाट दर खानु नाच गान गर्नु र पहर पहर खानु क्या रमाइलो हुन्थ्यो । तिजको दिन सवेरै अर्चलेमा गएर नाच गान हेर्नु, सिठी फुक्नु र वेलुन उडाउनु वा क्या स्वर्णीम दिन थिए । जनतामावी बीचै वाट वग्ने कुलोमा खुट्टा धुन, चप्पल वगाउनु कस्तो वाला पन थियो ।
जनै पूर्णीमाले शुरु गरेको चाड पर्वको श्रृंखला दशै तिहारमा गएर टुंगिन्थ्यो । आप कटहर मात्र होइन घिरौला, काक्रा, करेला र चिचिन्डा यही सिजनमा फल्थे । ठुला झेक्रा लगाएर फलाइएका यस्ता तरकारीको स्वाद अव कंहा पाउनु । अहिले त काक्रा काक्रा जस्तो छैन करेला करेला जस्तो, सवै स्वाद हराए जस्ता ।
तिजमा गीत छैन पंचमीमा नाच छैन । गांउनु या नाच्नुको साटो कतिवेला वत्ती आउला र टीभी हेरौला भनेर वस्ने जमात वढ्यो । खाली खुट्टा कट्टी स्कुल सम्म जानु, कुलाका वाहादमा पौडिनु, सुरेली खेलेर फडीयारका रुखमा पुग्नु वा क्या दिन थिए ती ।
यो अपाधापीमा, यो लाभ हानीमा, यो देखाउनु पर्ने र जान्ने या हुने पल्टीनु पर्ने शहर र समाजमा म घरी घरी तिनै दिन संझीएको छु । जंहा अभाव थिए, दुख थिए तर त्यहा जीवन थियो । वाच्नुको सार थियो । मान्छे प्रकृतिसंग नजिक थियो । कोही फर्काइदेउ त्यो मरो वालापन…………….